M. Y. Ayupova

7 -B O B .  BOLALAR  N U T Q IN IN G   R IV O JL A N ISH  

XUSUSIYATLAR1

B olaning  nutqi  kattalar  nutqi  a so sid a   rivojlanib  boradi.  N u t q i n i n g  

t o ‘g ‘ri  shakllanishi  atrofdagilar  n u tq ig a,  n u tq iy   tajribaga,  t o ‘g ‘ri  n u t q  

muhiti  va  ta 'lim -ta rb iy a g a   bog‘liq.

N u t q  tu g ‘m a  qobiliyat  emas,  balki  h a v o t  d a v o m id a  b o laning j i s m o n i y  

va  aqliy  rivojlanishi  bilan  parallei  ravishda  shakllanib  boradi.

N u t q   buzilishlarini  o ‘rganish,  titsh u n ish   u c h u n   bola  n u tq in in g   n o r ­

mal  rivojlanish y o l i n i ,   bu jarayonning o ‘ziga xos xususiyatlarini,  n u t q n i n g  

muvaffaqiyatli  shakllanishidn  katta  roi  o ‘y n o v c h i  sharoitni  bilish  l o z im .

Bundnn  tashqari bola  nutqining rivojlanish  davrlarini  aniq  bilish  z a ru r. 

Bu  esa  n u tq n in g   rivojlanishi  jarayonidagi  u  yoki  bu  kam chiliklarni  o ‘z 

vaqtida  bilish  va  aniqlash  uchun  kcrak  b o l a d i .   M asalan,  I  y o s h - u   4 

oylik b o ia g a p ir m a y a p ti.  Pedagog b o la n in g   n o r m a l  rivojlanishida  b i r in c h i 

so ‘zlar q a c h o n   p a y d o  boMishini  bilsa,  u  h o l d a   u  bu  b o laning  n o rm a l  yoki 

nonorniat  rivojlanayotganini  hal  qila  oladi.

Bola  n u tq in in g   rivojlanish  xususiyatlarini  bilish,  nutq  b u z iü sh la rig a  

t o ‘g kri  d iag n o z  q o ‘yish  uchun  ham   z a m r d i r .   B a ’zi  m utaxassislar  u c h  

yoshü  b o laning  tovush  talaffuzidagi  k a m c h ilik la rn i  b a rta ra f etish  u c h u n  

uni  logoped  qabuliga  yuboradilar.  Bu  t o ‘g ‘rim i?  Y o ‘q,  albatta.  C h u n k i  

nutqi  norm al  rivojlanayotgan  bolaga  hali  b u   y o sh d a   ba'z i  bir to v u sh ln rn i 

n o to ‘g ‘ri  talaíTuz  etish  xos  b o ‘ladi.  Bu  k o ‘rinish  fiziologik  dislasiya  d e b  

atalib,  bu  shu  yoshdagi  bolalarda  a rtik u la tsiy a   a p p a ra tin in g   hali  y e ta rli 

darajada  shakllanm aganligini  bildíradi.  N u t q   kam chiliklarini  b a r t a r a f  

etishda  t o ‘g ‘ri  va  aniq  tarbiyaviy-tuzatish  ish  rejasini  tuzish  u c h u n   b o l a  

n u t q i n i n g   r i v o jla n is h   q o n u n i y a t l a r i n i   y a n a   b i r   k a r r a   bilish  z a r u r  

hisoblanadi.

Mualliflar bola  nutqining shakllanish  davrlarini  tu rlicha  k o 'rs a ta d ila r, 

ulam i  h a r  xil  n o m la y d ila r  va  har  b irin in g   yosh  chegaralarini  t u r l i c h a  

ifodalavdilar.

G .L .  R o z e n g ra d -P u p k o b o la d a   n u tq   rivojlanishini  ikki davrga ajratadi:

1)  tayyorlov  davri  (2  yoshgacha);

2)  n u tq n in g   m ustaqil shakllanish  davri.  A.  N .  Leontev bola  n u t q i n i n g  

shakllanishini  4  davrga  b o ‘lib  ko‘rsatadi;

1)  tayyorgarlik  davri  —  I  yoshgacha;

2)  bog‘c h a g a c h a   b o l g a n   davr  —  3  y o s h g a c h a ;

3)  m a k ta b g a c h a   b o ‘lgan  davr  —7  y o s h g a c h a ;

4)  m a k ta b   davri.

Bu  d avrlarning  t o ‘liq  tavsifi  ustida  t o ‘x ta lib   o ‘tamiz.  S h u n d a y   q ilib , 

birinchi  davr  —  tayyorgarlik  davri  (bola  t u g ‘ilg an d an   bir  y o shgacha).

Bola  tu g ‘i!gan  daq iq ad an   boshlab  o v o z  ch iq a ra d i.  Bu  ovoz  q i c h q i r i q  

va  yig'idan  iborat  b o l a d i .   T o ‘g‘ri,  bu  o v o z   o d a m   n u tq id a n   uzoq.  L e k i n

---

a n a   shu  qichqiriq  va  yig'i  n u tq   apparatining  3  b o 'lim în i  (nafas  olish. 

ovoz  hosil  boMish,  a rtik u la tsio n )  rivojlanishida  katta  roi  o ‘ynaydi.

lkki  hafta  o 'tg a c h ,  b o la   gapirayotgan  o d a m n in g   ovoziga  e 'tib o r bcra 

boshlaydi.  Unga  g a p i r a y o tg a n d a   quloq  soladi,  yig'lashdan  to'xtaydi.  Bir 

oyligining  oxiriga  b o rib ,  uni  mayin  q o ‘shiq  (alla)  ostida  tinchlantirish 

m u m k in   boMibqoladi.  K eyinchalik u b o sh in ig a p ira y o tg a n  o d a m  tom onga 

buradi  yoki  uni  k o ‘zlari  b ila n   kuzatadi.  T ez  k u n d a   bola  intonatsiyaga 

e ’tib o r bera boshlaydi:  m a y in  gapirganda tin ch lan ad i,  keskin intonatsiyaga 

yig'laydi.

2  oylik  atrofida  g u - g u la s h ,  3-oyning  b oshida  b o ‘g ‘inlarning  talaîTuzi 

p a y d o   boMadi  (ag a-ag a,  t a - t a ,   ba-ba  va  b o sh q alar).  Blinda  tovushlar 

birikmasi  aniq  a itik u latsiy a  qilinmaydi.

Bolalarning  c h u g ‘urlashi  haqida  biz  k o ‘pgina  lug'atlardan  va  bolaiar 

n u t q i n i n g   r i v o jla n is h i  b i l a n   b o g 'liq   m a s a l a l a r   y o r itilg a n   is ta lg a n  

a d a b i y o t d a n   u m u m i y   m a ’l u m o t l a r n i   o l i s h i m i z   m u m k i n .   A n i q  

m a ’lu m o tla rg a   kelsak,  b i z n i n g   bu  m a sa la d a   n o c h o rlig im iz   seziladi. 

C hug'urlash bosqichining  rivojlanishi haqidagi aniq va sistemali  kuzatilgnn 

m a ’lum o tlard an   tu zilg an   yag o n a  maqola  yaqini  vaqtlargacha  G .  G o e r  

(Deryagina)  va  A .E.  G o c r   (1927)  tegishli  edi.  Blinda  ham   faqat  bitta 

bola kuzatilgan edi.  S h u n in g   u c h u n   namoyon b o ‘!gan  faktlaming barchasi 

c h u g ‘u rlash  b o s q i c h i n i n g   riv o jian ish id ag i  u m u m i y   q o n u n i y a t l a r g a  

qan ch alik   ko‘p  yoki  k a m r o q   taalluqligini  aniqlash  m u m k in   em as  va  bu 

faktlarda  shu  b o laning  individual  xususiyatlari  h a m   mujassamlashganini 

unutm aslik  kerak.

A .D .  Salaxovaning  tad q iq o tla ri  tufayli  biz  avni  vaqtda  5  ta  bolada 

c h u g 'u rla sh   b o sq ic h in in g   rivojlanishini  sistemali  kuzatishlar  natijasida 

olingan  materiallarga  egam iz.

C hug 'u rlash   b o s q ic h in in g   nam oyon  boMish  m u d d atig a  kelsak,  bu 

yerda turli  fikrlar mavjud:  b ir  guruh  mualiiflar bu bosqich  bola hayotining

2-oyi  oxirlarida va 3 - o y n in g  boshlarida n am oyon b o ‘ladi deb hisoblaydilar. 

C h u g 'u rla sh  b osqichining  n a m o y o n  boMish  m u d d atin i  aniqlashda b unday 

katta  farq  haqiqiy  c h e g a ra larn i  topishda  qiyinchilik  tu g ‘diryapti.  Bu  esa 

o 'z   navbatida  ilgari  keluvchi  gu-gulash  davri  bilan  chug 'u rlash   bosqichini 

chegaralashni  mushkullashtiradi.  Garchi bir qarashda A. A.  Leontev (1965) 

to m o n id a n  gu-gulash va  c h u g ‘urlash bosqichlari  orasidagi  m a ’lum  farqlar 

t o ‘g ‘ri  ifodalangan  b o 'I s a d a ,   bu  2  n u tq g a c h a   b o ‘lgan  davrlar  o 'iis h  

stadiyasida  S h u n d ay  q o ‘shilib  ketadiki,  ular orasidagi  chegara sayqallanib 

q o l a d i .   D a r v o q e ,   c h e g a r a l a r n i n g   b u n d a y   n o a n i q   k o ‘ r i n i s h i n i  

c h u g 'u rlash d an   haqiqiy  n u tq g a   o ‘tishda  h a m   kuzatish  m um kin:  bolada 

hosil  b o ‘lgan  so ‘z la r  b ilan   bir  qatorda  m a 'lu m   vaqt  m obaynida  a tro f 

o la m d a g i  p r e d m e t   va  h o d is a la rg a   aloqasi  b o ‘lm a g a n   c h u g ‘urlovchi 

to v u sh la r  uyg‘unligi  h a m   aniqlanadi.  B u n d ay   tashqari  gu-gulash  va 

chu g 'u rlash   bosqichlari  orasidagi  chegara  singari,  chug 'u rlash   bilan  nutq

---

orasidagi  chegara  h a m   individualdir.  Bir  v a q t d a   h a r   bir  bolada  c h e g a r a  

o'ziga  qarab  u  yoki  b u   to m o n d a   bo'lishi  m u m k i n .

A .D .  S a l a x o v a n i n g   k u z a tis h la r i  b o ' y i c h a   c h u g 'u r l a s h   b o s q i c h i  

n a m o y o n  b o 'l is h in in g  haqiqiy  m uddati  t a x m i n a n   4  -  va  5-  oylar o 'r t a s i g a  

t o ‘g‘ri  keladi. A ynan  shunday  fikrni A.A.  L e o n te v n in g  yuqorida keltirilgan 

ishida  h a m   k o 'ris h im iz   mum kin.  S h u n d a n   k elib   chiqib,  bola  h a y o tin in g  

4-oyi  c h u g 'u rla sh   davrining  boshlanishi  b o 'I i b   sanaladi.

Bizda  bir  savol  tu g ‘iladi:  bola  c h u g 'u r la s h i  a n iq   nutqiy  m uhit  b i la n  

q a n d a y   m u n o s a b a td a   b o ‘ladi,  ya’ni  b o s h q a c h a   aytganda,  c h u g 'u r l a s h  

bevosita  nutq iy   m u h it  t a ’siri  ostida  yoki  u n g a   bogMiq  b o 'Im ag an   h o l d a  

r iv o jla n a d im i?   Bu  savol  b e h u d a g a   b c r i l g a n   e m a s .  C h u n k i   m a x s u s  

adabiyotlarda  bu  masala  k o ‘p  m a ’n o d a  tu s h u n tirila d i.  Bir  xil  m ualliflar, 

shu  ju m la d a n ,  V.A.  Bogoroditskiy  (1915)  c h u g ‘urlashni  tovushlar  hosil 

b o 'lis h i  ja ra y o n id a g i  b o la n in g   "erm agi"  s if a t i d a   izohlaydi.  B u n d a   u 

c h u g ‘urlashni  n u tq   organlari  bilan  o ‘y n a la d ig a n   o y o q - q o ‘Iini  b c m a q s a d  

harakatlantirishiga o ‘xshash  deb tu shuntiradi.  B o sh q a  mualliflar,  m a s a la n , 

M. A.  Sikorskiy (1899)  va A. Aleksandrov  (1883)  chug'uriashni atrofdagilar 

nutqiga  taqlid  "meva"si  sifatida  baholaydi.

B e rilg a n   s a v o l n i   y c c h is h   u s u l l a r i d a n   b iri  boMib,  c h u g ' u r l a s h  

bosqichining  tovush  tarkibini  aynan  o ‘sh a  n u tq iy   tovushlar  ( to n c m a la r )  

sistcmasi  bilan  solishtirish  va  taqqoslanishi  h isoblanadi.

Agar  c h u g 'u rla s h   bosqichining  to v u sh   tark ib i  atrofdagilar  n u t q i g a  

bogMiqligini  tax m in  qilsak,  lining berilgan  n u tq iy  tovushlar sistemasi  b ila n  

mosligi,  eng  avvalo,  unii  tovushlarda  n a m o y o n   bo'lishi  kerak.  C h u n k i  

unli tovushlar akustik  munosabatda b ir m u n c h a   "yorqinroq" va undoshlarga 

q araganda  bir-biriga  b irm u n ch a  zidroq.

T a d q i q o t l a r   slu in i  k o 'r s a ta d ik i,  c h u g ' u r l a s h   b o sq ic h id a   o ‘z i n i n g  

artikulatsiyasi jih a tid a n   o d a m la r tilidagi  to v u sh la rg a   a ynan  o 'x s h a y d ig a n  

faqat  unli tovushlar aniqlnnavermaydi, balki  m u a y y a n  tilga xos b o l i n a g a n  

tovushlar h a m   aniqlandi.  Masalan;  unli  ( ä ) ,   artikulatsiyasi jihatidan  ingliz 

tiliga  yaqin  (1-0;  tovushlar  orasida  o 'r t a c h a   (i),  ingliz  tili  u c h u n   h a m  

xarakterli  (i);  bu ru n lash g an ,  ya’ni  n azaliz ats iy ala n g a n   tovushlar  (a ),  ( o )

-   fransuz  tiliga  xos.  S h u n i  t a ’kidlash  j o i z k i ,   atrofidagi  tilga  a y n a n  

o ’xsham aydigan,  c h u g 'u rla sh   bosqichidagi  unli  to v u sh lar m iqdori,  a y n a n  

o'xshash  tovushlarga  nisbatan  k o ‘proq.

Eng avvalo shuni aytish kerakki,  rus tilidagi  tovushlarga aynan o ‘xshash 

unli  tovushlar  c h u g 'u rla s h   bosqichida  to 'I iq   ta rk ib d a   n am o y o n   boMgan 

b o ‘lsa,  u n d o s h l a r b u   m unosabatda b u tu n la y  b o s h q a c h a .  T ekshirishlarning 

ko'rsatishicha,  c h u g 'u rla s h   bosqichida  q a y d   qilingan  tovushlar  i c h i d a  

sh ip illo v c h i  u n d o s h l a r   va  tish  o ld i,  t i s h a r o   u n d o s h l a r   g u r u h i  h a m  

k o ‘rsatilmagan.  Bu  hoi  tax m in an   s h u n d a y   tu sh u n tirilad i:  ayni  d a v r d a  

bolalarda  tishlari  hali  chiqm agan  b o ‘ladi,  b a ’zi  h ollarda  chiqishi  h a m

---

miimkin.  Til  o!d¡  to v u sh lari  xuddi  portlovchitar  va  shovqinlilar  singan 

ingliz  tiliga xos  c h íq a d i.  C h u g ‘urlash b osqichining oxirlariga  kelib  botada 

tishlar  paydo  b o l g a n i   bilan,  til  oldi  tovushlar  chug 'u rlash   bosqichida 

u m u m a n   ko'rinm aydi.  A yrim   bolalarda bu vaqtga kelib lab-tish  undoshlari 

paydo bo'ladi.  D c m a k ,   c h u g ‘urlash  bosqichida  portlovchi  va shovqinlilar 

paydo  b o lm a y d i.

C h u g ’urlash  b o s q ic h i  rivojlanishining  u m u m i y   sxemasini  tax m in an  

s h u n d a y   tarad a  berish   m u m k in .

Insonda  n u tq iy   reaksiyalarning  tarixiy  taraqqiyoti  natijasida  bolaga 

m a ’lum  m iq d o rd a   a rtik u la ts io n   rivojlanish  d astu ri  o ‘tadi.  G u -g u la sh  

davrida  va  c h u g ‘u rlash  bosqichining  dastlabki  bosqichlarida  bu  dastu r 

bolalarning  eshiíishi  h o latig a  b o g liq   b o 'lm a g a n   holda  amalga  oshadi: 

biz  bu  haqda  y u q o rid a   aytib  o ‘tgan  edik,  y a 'n i  gu-gulash  va  c h u g ‘urlash 

bosqichi  kar b olalarda  h a m   b o ‘ladi.  Chug*urlash  bosqichi  rivojlanishining 

keyingi bosqichlarida  autoexolaliya mexanizmi  qo'shiladi.  Bu  rivojlanishda 

a u ro cx o laliy a  m e x a n i z m i   faqat  u m u m iy   s tim u llo v c h i  rol  o 'v n a y d i. 

Autoexolaliya,  c h u g 'u r la s h   bosqichini tovushlar zaxirasi  bilan boyitmaydi, 

chunki  o 'z - o ‘ziga ta q lid  ja ra y o n id a  bola  faqat  talaflfuz qilganini  o'zinigina 

eshitadi.  C h u g ‘urlnsh  bosqichining keyingi  rivojida, ayniqsa bu bosqichning 

tu g a s h i  b o s q ic h id a   e x o l a l i y a   m e x a n iz m i  q o lyiladi.  Bu  m e x a n iz m , 

chug'u rlash  bosqichi  rivojlanishini  um um iy  rag'b atlantirish  bilan  birga. 

m a ’lum  m iq d o rd a  bu  bosq ich n i  tovushlar  zaxirasi  bilan  bovitadi.

Bolalarning  exolalik  reaksiyalari  3  xil  k o ‘rinishda  bo'lishi  m um kin. 

Birinchi  k o ‘r in is h d a   a t r o f d a g ila r   bolaga  c h u g lurlash id a  b o r  boMgan 

tovushlarni  talaítuz  qiladilar.  Bu  holatda  exolalik  reaksiva  b irm uncha 

muvafíaqiyatli  ch iq a d i.  Biroq  bu  rcaksiyaning  roti,  autoexolaliyaning  rol i 

sin g ari,  c h u q u r l a s h   b o s q i c h i n i n g   rivojlanishi  u c h u n   faqat  u m u m i y  

rag‘batlantiruvchi  b o l i b   ifodaianishi  mum kin.

Exolalik  r e a k s iy a n in g   ikkinchi  k o ‘rinishida  atrofdagilar  b o laning 

c h u g ‘urlash  b o s q ic h id a   avni  vaqtda  y o ‘q  b o l g a n   tovushlarni  talafíuz 

qiladilar  yoki  gap irad ilar.  Bu  tovushlar  qo'y ilgan  d astur  b o ‘yicha  an c h a  

kechroq  paydo  b o 'lis h i  kerak.  Exolalik  reaksiya  nol  b o l i b   qoladi,  y a ’ni 

bola  bu  tovushlarga  u m u m a n   t a ’sirlanmaydi,  ag ar t a ’sirlansa  ham   báribir 

v ana  c h u g ‘urlashi  tark ib id ag i  tovush  artikulatsiyalariga  e ’tibor  qiladi. 

Exolalik  rcaksiyaning  bu  k o ‘rinishi  ish  ham   birinchi  k o ‘rinishi  singari 

asosan  u m u m iy   ra g 'b a tla n tiru v c h i  rol  o*ynaydi.

Exolalik  re a k siy a n in g   u ch in ch i  koTinishi  quyidagicha:  bolalarga 

c h u g ‘urlash bosqichida  y o ‘q  tovushlar talalTuz etiladi.  Biroq bunda o ‘zining 

a k u stik o -artik u latsio n   belgilari  b o ‘yicha  atrofdagilar  talafTuziga  yaqin 

tovushlar  b o l a d i .   Bu  h o ld a   bola  tovush  obrazining  t a ’siri  ostida  oldinga 

bir q a d a m  tashlaydi,  c h u n k i   unin g  artikulatsiyasi  berilgan tovushga t o ‘g ‘ri 

kelishi  kerak.  B u n d a y  tu rd ag i  rag‘batlantirishlar ko'rinishidan chug'urlash 

tarkibini  boyitishda  b i r m u n c h a   samaralidir.

---

Exolalik  reaksiyaning  uchinchi  k o ‘rinish¡  t a ’siri  ostida  bu  bosqich 

rivojlanishi  u c h u n   q o ‘yiigan  dastur,  ayniqsa,  u n i n g   tugashi  bosqichida 

m u a y y a n   korrcktivlar  kiritilishi  m u m k in .  A .D .  S alax o v a  ham   cxolaliya 

hisobiga  u n d o sh la m i  y u m sh o q   va  qattiq  belgisiga  k o ‘ra  bir-biriga  qarshi 

q o ‘yib  m a ’lum ot  olgani  eh tim o ld a n   xoli  em as.

K o ‘rinib  turibdiki,  c h u g ‘urlash  b o s q i c h i n i n g   rivojlanishida  bola 

eshituvining  roli  asosan  ovoz  reaksiyalarini  u m u m i y   rag‘ba(lantirishga 

va  bolaga  nasliy  berilgan  artikulatsion  p r o g r a m m a s i n i   m a ’lu m   m iqdorda 

tuzatishga  olib  kcladi.

Bolada nutqiv rivojlanish prpgnimmasining mavjudligi  haqidagi taxminlar 

to ‘g ‘ri boMsa,  u holda bu  programmani amalga oshirishda  muayyan qonuniyat 

mavjud bo'lishi  kcrak, xususan chug'urlash bosqichida  u yoki bu tovushlaming 

tartib  bilan  pavdo  bo'lishi  singari.  Biroq  sliu  p a y tg a c h a   bu  munosabatda 

biron-bir qonuniyatlami aniqlash imkoni b o ‘lmadi.  Bolalar nutqi  masalalari 

bilan  shug‘ullanuvchi  olim lar  ko'rinishidan  yakdil  fikrdalar:  chug‘urlash 

bosqichida  hech  qanday  um um iy  qonuniyatlar  y o ‘q   va  nutqgacha  bo‘lgan 

davrda  tovushlar  tartibsiz  pavdo  bo'ladi.

R.  Y a k o b s o n   ( 1 9 4 0 —1942)  bu  h o r a d a   s h u n d a y   y o z a d i:  n u tq  

rivojlanishi jarayonida tovushiarni  tanlash b evosita  tiln in g  labiatiga  bog'liq 

va  m u a m m o   haqiqiv  lingvistik  hisoblanadi.

C h u g ‘urlash  bosqichi  tovushlari  m asalasida  sh u n isi  xarakterliki,  bu 

y c r d a   u la r n i  

0

‘z l n s h t i r i s h   b o 'y i c h a   h e c h   q a n d a y   k e t m a - k e t l i k n i  

o 'rn a tis h n in g   keragi  y o ‘q.

C h u g 'u r l a s h   b o s q i c h i d a n   n u tq g a   o 't i s h   b o s q i c h i   asosida  tovush 

z a x i r a s i d a   y e t i s h m a y d i g a n   to v u s h ia r n i  o ' z l a s h t i r i s h   s o d i r   b o l a d i .  

C h u g   urlashdan  nutqga o ‘tish  stadiyasi  haq id a  x u d d i  shu  nuqtayi  nazarni 

A.  G re g u a r  (1947)  h a m   aytib  o‘tadi.

Bu  nuqtayi  nazarni  dastlab  bizga  ham   t o ‘g ‘ri  b o ‘lib  tuyulgan  (V.I. 

Beltyukov,  1969).  Biroq  ish  aslida b oshqacha.  K o ‘p g in a   m u allin a ra jo y ib  

faktni  ko'rsatadilar:  bola  chug'u rlash  b o sq ic h id a n   n u tq g a   o ‘tish  vaqtida 

u  yoki  bu  to v u s h i a r n i   q a n d a y d i r   '’u n u t a d i "   va  u l a r n i   b o s h q a t d a n  

o 'z lashtirishni  boshlaydi.  A .D .  Salaxovaning  ( 1 9 7 2 )   tadqiqotlari  shunga 

guvohlik  beradiki,  bu  h o latd a  faqat  muayyan  t o v u s h ia r n i  "unutish"  o ‘rin 

olmaydi:  tilning  b u tu n   tovush  (fonem a)  sistem asi  shakllanishi  jarayoni 

q a y ta d a n   sodir  b o ‘ladi.

Bunga b o g l i q   ravishda  tabiiyki  savol  tu g ‘iladi.  N u t q n i n g   rivojlanishi 

jarayonida chug'u rlash bosqichining  roli  q anday?  E n g  avvalo,  chug'urlash 

bosqichi  bolaning artikulatsion  apparatini  u m u m i y   m a s h q   qildirishni  o ‘z 

ichiga  oladi.  B u n d an   tashqari  bu  b o sq ich n in g   a h a m i y a t i   shunga  olib 

k eladiki,  exolaliya  va  autoexolaliya  a so sid a  m u a y y a n   m o to r-a k u s tik  

a lo q a la r   ishlab  chiqiladi.  T o ‘g ‘ri,  shuni  u n u t m a s l i k   kerakki,  b o la la r 

artikulatsion  apparatin in g   rivojlanishi,  xususan  c h u g 'u r l a s h   bosqichining 

rivojlanishi jarayonida  motor-akustik aloqalarning hosil  bo'lishi,  harakatlar

---

koordinatsiyasi  va  id rokning  eng  pasl  darajalarida  sodii'  bo'ladi.

E n d i ,   c h u g ‘ u r l a s h   b o s q i c h i n i n g   r i v o j l a n i s h i d a   q a n d a y d i r   b ir  

qonuniyaîlar  m a v ju d m i,  degan  savoiga  qaytam iz.

T o v u sh la rn in g   a lo h id a   hosil  b o lis h i  tartibi  m unosabati  b o ‘yicha  bir 

bolaning  c h u g ‘u rlash in i  2  -bolaning  c h u g ‘urlashishi  bilan  solishtirganda 

ayrini  m ualliflarning h aqiqatan ham   haqligi  haqida tasavvur paydo b o la d i. 

Bu  mualliflar t a ’kidlaydilarki, bu yerda q an d a y d ir qonuniyatlam i  o ‘rnatish 

m um kin  e m a s .  T o v u s h la r   faqat  u  yoki  bu  differensial  belgilariga  qarab 

g u r u h la n g a n d a g in a   n u tq   tovushlarining  p a y d o   b o ‘lish  tartibi  aniqlanishi 

mumkin.

K u z a t i s h l a r s h u n i   k o ‘rsatadiki,  chug‘urlash  bosqichida  tovushlarning 

birm uncha  intensiv k o ‘payishi jarayoni  u m u m a n   olganda 6 oylikdan keyin 

sodir  b o ‘ladi  va  b i r   o y d a n   ko‘proq  d a v o m   etadi.  S o ‘ng  tovushlarning 

ko‘payishi  j u d a   s ek in   va  asta  kechadi.

Endi  t a d q i q o t d a n   olingan  diqqatga  s a z o v o r  faktlarni  tahlil  qilamiz.

Bu  b o s q ic h d a   b urunli  va  og‘izü  u n d o s h la r  deyarli  bir  vaqtda  paydo 

bo'ladi.  Bu t o v u s h la r n in g   paydo boMishi  v aq tid a ayrini  ustunlik to m o n la r  

og‘iz  undoshlari to m o n id a   ko‘rindi,  biroq turli  boialarda ayrini tovushlarga 

nisbatan  o g ‘iz  u n d o s h la r id a n   ko‘ra  burun  undoshlarining  o ‘zib  ketishini 

kuzatish  m u n ik in .

C h u g ‘u rla sh   b osqichida  jarangli  va  jarangsiz  u n d o sh la r  h a m   bir 

vaqtning  o ‘zida  p a y d o   bo'ladi.  Bu  yerda  esa  jarangli  undoshlar  ayrim 

ustunliklarga  e g ad ir.  Biroq  bu  yerda h a m   individual  xususiyatlar  mavjud: 

turli  b o ialard a  a lo h i d a   jarangsiz  u n d o sh la r  juft  jaranglilarga  nisbatan 

ilgariroq  p a y d o   boMadi.

Qattiq va  y u m s h o q   undoshlarning paydo b o ‘lishi  kuzatilganda dastlab 

yum shoq,  so ‘ng  q a ttiq   til  oldi  undoshlari  p a y d o   boMarekan:  (t  )-(t).  Lab 

undoshlariga  kelsak,  til  oldi  tovushlariga  qaram a-qarshi  oMaroq  avval 

qattiq,  so ‘ng y u m s h o q   u ndoshlar hosil  b o ‘ladi.  Portlovchi  va  shovqinlilar 

ichida  avval  p o rtlo v c h ila r,  so‘ng  shovqinlilar  paydo  b o la d i.

Olingan  b u   m a ’lum otdan  ko‘rinib  turibdiki,  boialarda  chug'urlash 

bosqichining p a y d o  b o ‘lishida muayyan qonuniyaîlar mavjud.  Bir differensial 

belgilar  b o 'y ic h a   bir-biridan  taqqoslangan  tovushlar  guruhi  chug'urlash 

bosqichida  bir  v a q tn in g   o ‘zida  paydo  b o ‘ladi  (ogMzli-burunli,  jarangli- 

jarangsiz).  Bosliqa differensial bclgilari bo‘yicha taqqoslangan tovushlar guruhi 

(qattiq-yunishoq,  portlovchi-shovqinli)  turli  muddatlarda  paydo  bo'ladi.

T a d q i q o t n i n g   y a n a   b ir   x a r a k te r li  t o m o n i   s h u n d a n   ib o r a t k i , 

c h u g ‘urlash  d a v r in in g   qaysi  bosqichidan  q a t ’i  nazar  juft  tovushlarning 

biri  paydo  b o 'l g a n i   zahoti,  ikkinchisi  h a m   u  bilan  paydo  b o i a d i .

D em ak, taq q o sla n g a n  barcha undosh tovushlar guruhidan  chug‘urlash 

davrida  b i r m u n c h a   k o n tra s tlik   g u ru h   b u r u n l i   va  o g ‘izli  u n d o s h l a r  

hisoblanadi.  D e y a rli  shu  darajada  kontrastlik b o ‘lib, jarangli  va jarangsiz 

undoshlar h iso b lan ad i.  Til  oldi  yumshoq va  qattiq  undoshlar h a m   m a ’lum

---

m iqdorda  bir-biriga  yaqin.

Keyin,  bir-biriga  yaqinligi  b o ‘yicha  p o rtlo v ch i  va shovqinlilar  q a ttiq  

va  y u m shoq  lab  undoshlari  kctadi.

M a ’l u m   u n d o s h l a r   g u ru h i  o r a s i d a   k o n t r a s t l i k n i n g   a s t a - s c k i n  

kamayishi  tartibi  sxcmasi  quyidagi  k o ‘r in is h d a   b o l a d i :  

b u ru n li-o g ‘izli; 

jarangli-jarangsiz; 

q a ttiq -y u m s h o q   (til  oldi); 

portlovchi-shovqinli; 

q a ttiq -y u m s h o q   (lab).

Y uqorida  b a y o n   qilinganlami  iim u m la s h tirib   quyidagilarni  a y tis h  

m um kin:  c h u g ‘urlashning  tovush  tarkibi  i n a ’lu m   m iq d o rd a  a tro fd a g ila r 

nutqining  tovush  sistemasidan  farq  qiladi.  C h u g ‘urlash  b osqichida  o n a  

tiliga adekvat tovushlardan  ko‘ra  noadekvat  to v u s h l a r k o ‘proq.  Itcratsiyani 

o ‘z  ic h i g a   o i g a n   b o ‘g ‘ in  s t r u k t i i r a s i   r u s c h a   s o ‘z l a r n i n g   b o ‘g ‘ in  

stru k tu rasid an   j u d a   farq  qiladi  va  bu  h o l a t ,   c h u g ‘urlash  a tr o f d a g i l a r  

n utqining  bevosita  taqlid  mevasi  em asligiga  asos  b o ‘ladi.  A tro fd a g ila r 

nuiqiga  taqlid  qilish  u c h u n   bolada  bu  d a v r d a   s e n so r va  m o t o r   m a r k a z l a r  

hali  t o l a   yctilm agan  b o ‘ladi.

Bola  hay o tin in g   birinchi  yilining  oxiriga  kclib,  unda  nutqiy  a l o q a d a  

bo'lish  ehtiyoji  o ‘sib  boradi.  U  bir  n im a n i  olishni,  so ‘rashni,  a y tis h n i 

xohlaydi.  Bu  ehtiyoj  bolaning  b utun  fa o liy a tid a   ishtirok  ctadi  va  u n d a  

aktiv  n u tq n in g   p ay d o   bo'lishini  belgilab  b erad i.  Bir  yoshning  o x ir id a n  

boshlab  bolada  aktiv  nutq  rivojlana  b o s h la y d i,  birinchi  s o ‘zlar  p a y d o  

bo'tadi.  A n im o   bu  so ‘zlar  k o 'p in c h a   faqat  bolaga,  uning  y a q in la rig a  

tushunarli  boMadí.

Ikkinchi  davr — bog‘chagacha  bo‘lgan  d a v r   (b iry o sh d an  3  y o sh g ach a) 

Bolada  birinchi so 'zlar paydo b o ‘lg a n d a n  s o 'n g ,  tayyorlov davri t u g a b , 

aktiv  n u tq n i  egallash  davri  boshla.nadi.  Bu  v a q td a   bola  a t r o f d a g i l a r  

artikulatsiyasiga  c ’tib o r  boradi.  U  g a p ir a y o tg a n la r   orqasidan  s o ' z l a m i  

k o ‘p  m aro tab a  takrorlaydi  va  o‘z¡  h a m   s o ‘z la rn i  talaffuz  qiladi.  T a la f f u z  

vaqtida  bola  b a ’zi  tovushlarni  noto*g‘ri  t a lq in   eta d i,  o ‘rnini  a lm a s h tir a d i 

yoki  o ‘z  n u tq id a   q o ‘llamaydi.  Bu  v a q td a   b o la  bir  so ‘z  yoki  to v u s h la r  

birikmasi  bilnn p redm ctni  ham,  ¡Itimosni  h a m ,   his-tuyg‘uni  ham   ifodalashi 

m um kin.

Bola hayotining 2—3-yiliga kclib,  u n in g  lu g ‘at  boyligi sezilarli  d a ra ja d a  

boyib  boradi.

Shuni  ta'k idlash  kerakki,  ko‘pgina x ilm a -x il  tac](]iqotchüar bola  lu g ‘a t  

boyliginíng o ‘s¡b borishida  turli raqamli  m aM um otlarní  k o ‘rsatad ¡Iar.  E n g  

k e n g   t a r q a l g a n   m a ’l u m o t g a   k o ‘r a ,   b o l a l a r n i n g   l u g ‘a t   b o y l i g i n i  

bog‘chag ach a  b o ‘lgan  davrda  o‘sishi  q o ‘y¡dagi  raqantlarni  k o V sa ta d i:

1  yosh-u  6  o y d a  - 1 0 - 1 5   ta  s o ‘z,  2 - y iln in g   oxiriga  kelib  -   3 0 0   ta  

so ‘z,  3  yoshga  b o rg a n d a   -   1000  ta  so ‘z.

---

Bola hayotining 3-yiliga  keiib,  nutqning g ra m m a tik  to m o n i  shakllana 

boshlaydi.  A w a l  b o la  o ‘z  xohish va  iltimoslarini  bir s o ‘z bilan  ifodalaydi. 

Keyinchalik  1 - 2  ta  s o ‘z d a n   iborat  sodda ju in la la r p a y d o  boMa boshlaydi.

Uchinchi  davr -   m a k t a b g a c h a   bo‘lgan davr  (3  yoshdan 6 yoshgacha).

M aktabgacha  b o ‘lg an   d avrda  bolalar birinchi  nav b atd a  artikulatsion 

jih a td a n   oson  talafTuz  etiladigan:  lab-lab,  lab-til  u ndoshlari  —