sh-s
tovushlari differensiyasida
tayyorgarlik suhbatlari davrida
sh
h am da
s
tovushlari ajratiladi, ularning
artikulatsiyasi aniqlashtiriladi. S o 'n g ra tovushlar solishtiriladi, mavjud
b ilim ia r u m um lashtiriladi. Xulosalovchi suhbatda nutq iy k o ‘nikm a va
m a la k a la r differensiatsiyalashtiriladi va mustahkanilanadi.
A n a liz , sintez, solishtirish, um um lashtirish asosida nutq clementlari
a n iq lash tirilad i va m u sta h k a m la n a d i.
L o g o p e d ik ish ja ra y o n id a suhbatlardati foydalanish quvidagi shart-
sh a ro itla rg a mos kelishi kerak:
— b o la n in g nutqiy k o ‘n ik m a va malakalarining darajasi, tasavvurlar
h a jm i, y osh xususiyatlariga tayanish;
— b o la n in g fikrlash faoliyatiga moslashish;
— savollar aniq, tu sh u n a rli, bolaning yoshiga m o s b o ‘lishi;
— b olalarni fikrlash faoliyatini faollashtiruvchi usullardan foydalanish
(qiziqarli savollar);
— s u h b a tn in g o'tkazilishi xususiyatlari korreksion ishning niaqsad
va vazifalariga m o s b o ‘lishi kerak.
S u h b a tn i o 't k a z i s h ja ra y o n id a tu rli xil v azifalar q o ‘yiladi: b i l i s h
faoliyatini rivojlantirish, t o ‘g ‘ri talafTuzni m u s ta h k a m la sh , s o 'z l a r n i n g
g r a m m a tik tu zilishini aniqlash, a n iq b o gM angan nutq k o 'n i k m a l a r i n i
m u sta h k a m la sh va h.k.
L o g o p e d i k t a ’s ir j a r a y o n i d a t u r l i x i l d a g i o g 'z a k i u s u l l a r d a n
foydalaniladi: n a m u n a k o ‘rsatish, t a ’riflash, tu sh u n tirish , pcdagogik b a h o .
T a ’riflash va tushuntirish o ‘z ichiga k o ‘rgazmaIi va amaliy m e t o d l a r n i
oladi. Misol u c h u n , tovushni n u tq q a q o 'y i s h d a logoped nam oyish q ilis h
bilan birga, u n in g artikulatsiyasini t u s h u n t i r a d i , til va lablar h o l a t i n i
k o ‘rsatib beradi.
L o g o p e d ik is h d a to p s h iriq n in g b a j a r i l i s h i d a pedagogik b a h o l a s h
m u h im ah a m iy a tg a ega.
B o la f a o l i y a t i n i b a h o l a s h d a u n i n g y o s h va i n d i v i d u a l - r u h i y
xususiyatlarini hisobga oüsh zarur.
Logopedik t a ’sir quyidagi shakliarda a m a lg a oshiriladi: frontal, g u r u h li,
individual m a s h g 'u lo tla r va dars.
P s ix o te ra p iy a - d u d uqlanishni d a v o l a s h k o 'la m id a m u h im o ‘rin
egallaydi. Psixoterapiyaning asosiy vazifasi — d u d u q lan u v ch in in g r u h i n i
so g 'io m lash tirish d an iborat b o lib , u:
— m u k a m in a l shaxsni kamol to p tirish ;
— o ‘z nu q so n i va ijtimoiy m u h ilg a n is b a ta n sogMom q a r a s h la rn i
tarbiyalash;
— kichik ijtimoiy muhitga ta ’sir k o 'rsatish orqali amalga oshiriladi.
Psixoterapiya duduqlanuvchi shaxsiga bilvositn va t o ‘g‘ridan io lg ‘ri t a 's i r
k o ‘rsatadi. Bilvosita psixoterapiya deganda vaziyat, tevarak-atrofdagi ta b ia t,
jam oa, xizmat ko'rsatuvchi xodimlar in u n o s a b a ti, kun tartibi, o ‘yin va
boshqalar tushuniladi. Bcvosita psixoterapiya — tushuntirish, ishontirish,
k o ‘niktirish va o'qitish k o ’rinishida s o ‘z o rq a li davolovchi t a ’sir e tis h .
Zam onaviy psixoterapiyada so‘z orqali t a ’sir etish n in g ikkita asosiy turi b o r:
1) o q ilo n a (D y u b u a b o ‘yicha) yoki tushuntiruvchi (V.M . Bextcrev b o ‘yiclia)
psixoterapiya; 2) suggestiv terapiya, b u n d a b e d o r holida, uyquda ishontirish
va o ‘z - o ‘zini ishontirish (autogen mashqi) ajratib ko'rsatiladi.
T o ‘g ‘ri psixoterapiya yakka ta rtib d a va j a m o a ishtirokidagi m a x s u s
s u h b a td a n tashkil topadi. U o ‘zida logik j i h a t d a n asoslangan tu s h u n tiris h ,
ishontirish va duduqlanuvchilarni o ‘qitish tiz im in i m ujassam lashtiradi.
U n i n g m a q sa d i d u d u q la n u v c h ig a bu x a s t a l i k m o h iy a tin i o b ra z li va
ishonarli tarzd a tushuntirishdan, b o la n in g d u d u q la n is h n i b a rta ra f e t i s h d a
tu tad ig an o ‘rnini ongiga singdirishdan, u n i n g xatti-harakatidagi m u h i m
jih a tla rn i ta n q id iy ishlab c h iq ish d a n i b o r a t . P six o terap cv t m a n t i q i y
ishontirish kuchi va n a m u n a ko‘rsatish b i la n d u d u q lan u v ch ig a u n i n g
xatti-harakatidagi n o t o ‘g ‘ri ko‘rinishlarni b a r t a r a f etishga y ordam b e r a d i ,
b u n d a u duduqlanuvchining o ‘z kuchiga n is b a ta n ishonchini kuchay tirad i,
bu xastalikni b a r ta r a f etish mumkinligiga ish o n tira d i.
T o ‘g ‘ri psixoterapiya kichik yoshli bolalar u c h u n turli xil o ‘yIn usullnri.
rangli didaktik m a te ria lla r, m ehnat, musiqa, ritm ika va boshqalardan
foydalanishda if o d a la n a d i. Psixoterapiyaning b u n d a y shakllari ruhiy
p rofilaktika va ru h iy g ig iy e n a bilan uzviy bogM anadi. K a tta yoshli
o ‘quvchilar u ch u n psixoterapiyaning asosiy usullaridan keng foydalanish
m uhim dir.
Ishontirish ( s u g g e s tiy a ) — p s ix o te ra p iy a n in g m ax su s m e to d id ir.
T ashqaridan boshqa sh a x s orqali ishontirish (geterosuggestyya) va o ‘z-
o ‘zini ishontirish (autosuggestiya) mavjud.
Duduqlanishni d a v o la s h d a bedorlik holatida ( K .M . Dubrovskiy) va
uxlatib ishontirish m e to d la r i qo'llaniladi. Bu psixoterapevtik m eto d lar
o 's m i r va katta yoshli duduqlanuvchilarga t a ’sir etish m ajm uyida boshqa
tibbiy-pedagogik v o s ita la r bilan birgalikda foydalaniladi.
Autogen mashqlari m e to d i autosuggestiya tu rlarid an biri hisoblanadi.
U turli xil asab kasalliklarini davolashda q o ll a n i l a d i . Ayrim uslub orqali
o ‘z - o ‘zini ishontirish y o ‘li bilan tinch holat va m uskullarning b o ‘shashuvi
(relaksatsiya) hosil q ilin a d i. Hozirgi paytda ta n a a ’zolarining u yoki bu
buzilgan a ’zolari vazifalarini muvonqlashtirish u c h u n b iror niaqsadga
qaratilgan o ‘z - o ‘zini ishontirish seanslari olib borilayapti. Bunday m a ’noda
u d u d uqlanuvchilar u c h u n h a m tbydali b o ‘layapti, d u d uqlanuvchilar o ‘z
muskullarini b o ‘s h a s h tir is h , ayniqsa, yuz, b o ‘yin, yelka b o ‘g ‘inlarini
yumshatish va nafas o lish ohangini muvofiqlashtirish qobiliyatini ishga
s o la y a p tila r. Bu, o ‘z n a v b a t i d a to rtish ish li q is i! is h la r n in g k u c h in i
b o ‘shashtiryapti,
D u d u q lan u v ch ilar b ila n olib boriladigan kom pleksli ishlarda autogen
m ash q larid an q o l l a n i s h A .i. Lubenskaya, S .M . L yubinskaya, V .M .
Shklovskiy, Yu.B. N e k ra s o v a , A.A. Majbits, M .I. Merlis va boshqalar
taklif etgan m e to d ik a la rd a o ‘z aksini topayapti.
M aktabgacha ta rb iy a yoshidagi bolalarda psixikaning yetilmaganligi
va d i q q a t - e ’tib o rn i b i r jo y g a qarata olm aslik bilan b o g ‘Iiq ravishda
psixoterapiya va a u t o g e n m ash g ‘ulotlari ularga nisbatan q o ‘llanilmayotir.
K o ‘pgina l o g o p e d la r duduqianadigan bolalar bilan ishlashda q o ‘l,
yelka, b o ‘yin, oyoq, y u z muskullarini b o ‘shashtirishga y ordam beradigan
o ‘yin va m a s h q la rd a n foydalanishyapti.
Psixoterapiyaning faoliashtiruvchi metodlari orasida funksional inashq
(trenirovka)lar m u h i m o ‘rin tutayotir (A .G . Iv anov-Sm olenskiy, V.A.
Gilyarovskiy, S.N. D avidenkov, M.D. Tansyura, N. M. Asatiani va boshq.
). U la r asab va ru h iy jarayonlarni mashq qildirish, faollik va irodani
m u stah k am lash d an iboratdir.
D uduqlanish psixoterapiyasining barcha k o ‘rinishlari ruhiy g e n la r
buzilishini b a rta ra fetish g a (nutqdan va vaziyatdan q o ‘rqish, ruhiy kamsitil-
ganlik va tu sh k u n lik hissi, o ‘z nutqiy zaiflashuvini injikona qayd qilish,
s h u b i l a n b o g M iq b o ‘l g a n t u r l i c h a k e c h i n m a l a r va h o k a z o ) va
d u d u q la n u v c h in in g atrofdagilarbilan ijtim oiy m u n o s a b a td a b o l i s h t a ’siri
ostida buzilgan n u tq in i qayta qurishga; o ‘zi va o ‘z nutqini b o s h q a r a
olish m a la k a la rin i shakllantirishga, o ' z i n i n g shaxsiy sifatlarini q a y t a
qurishga y o ‘naltiriladi.
A tro fíich a y o n d a s h is h n in g p e d a g o g ik q i s m i n i p e d a g o g ik - tu z a tis h
(nutqni tarbiyalash) ishi tashkil qiladi, bu log o p cd ik m ash g ‘ulotlar tiz im in i,
ta r b iy a v iv t a d b i r l a r n i , lo g o p e d ik r i t m i k a n i , o t a - o n a l a r b i l a n o l i b
boriladigan ishlarni o ‘z ichiga oladi.
L o g o p e d ik ish pedagogik-tuzatish ta d b ir la r i tizim i sifatida k o ‘rib
chiqiiadi. U b o la nutqi va shaxsiyatini atroflicha shakllantirishga qaratilgan
bo 'lad i. B u n d a u n in g nuqsonini b a r ta r a f et ish yoki niuzlash z aru rlig i
hisobga olinadi.
Hozirgi d a v rd a logopedik t a ’sir etish ikki y o 'n alish d a: bevosita va
bilvosita a m a lg a oshiriladi. Bevosita lo g o p e d ik , t a ’sir d u d u q la n u v c h ila r
bilan g unih boMib va yakka tartibda m ash g ‘u lo t olib borish davrida a m a lg a
oshiriladi. Bu m a sh g 'u lo tlar umumiy va n u tq harakatlarini rivojlantirishni,
nafas olish h a m d a n u tq sur’ati va o h a n g in i m o 't a d illa sh tirish n i, n u t q i y
m u o m a la n i faollnshtirishni, zarur h o l a t l a r d a d iq q a t bilan eshitish va
fo n e m a tik idrok etish ni rivojlantirishni, to v u s h la r n i talaffuz e tish d a g i
n u q s o n la r n i t u z a t i s h n i , sust va faol lu g ‘a t boyligini k e n g a y tir is h n i,
jum lalam i g ra m m a tik jihatdan tartibga solishni takomillashtirishni n a z a r d a
tutadi. D uduq lan u v ch ilar bilan m ashg'ulotlar p ay tid a xulq-atvordagi ru h iy
o g ‘ishlar b a r t a r a f etiladi (o'quvchilarda, o ‘s m ir la r d a ) , nuqsonga n is b a ta n
to ‘g ‘ri m u n o sab at hosil qilinadi, aqliy qobiliyat, o d o b va axloq t o ‘g ‘risidagi
tasa v v u rla r riv o jlan tirilad i, har t o m o n l a m a riv o jlan g an shaxs t a r k i b
toptiriladi.
Y a k k a t a r t i b d a g i m a s h g ‘u l o t l a r t o ‘g ‘ ri n u t q va x u l q - a t v o r
k o 'n ik m alarin i tarbiyalash b o ‘yicha q o ‘s h i m c h a m a s h g ‘ulotlar o 't k a z i s h
z a ru r boMgan h o lla rd a olib boriladi ( n o t o ‘g ‘ri talaffuz etish ni tu z a tis h ,
ruhiy k o ‘rinishdagi suhbatlar va hokazo).
Bilvosita logopedik t a ’sir etish bolaga m o ‘ljallangan barcha kun tartibi
mom entlari tizim ini va atrofdagilaming unga n isb atan munosabatini o ‘z id a
aks ettiradi. Bu sistem ada nutq rcjimi m iih im o ‘rin egallaydi.
M a k ta b g a c h a tarbiya yoshdagi b o la la rn in g n u tq rcjimi k a tta ia r n in g
keng k o l a m l i y o rd a m i orqali amalga o sh irilad i. B un d a ular b o la la rn in g
bir n u tq b o sq ic h id a n boshqasiga o 'tishini m u n t a z a m nazorat q ila d ila r.
0 ‘quvchilar, o ‘sm irla r va kattaiarning n u t q rcjimi ular t o m o n id a n z a r u r
nutq m ashqlarini ta n la b olishni, ular t o m o n i d a n t o ‘g ‘ri nutq ta la b la rin i,
turli sharoitlarda t o ‘g ‘ri nutq ko‘n ikm alarini m a s h q qildirilishini n a z a r d a
tutadi.
Tekshirisli uchun savol va to p sh iriq lar:
1. L o g o p e d ik is h d a m a x s u s ta m o y illa r m a z m u n i n i o c h ib b e rin g .
2. L o g o p e d ik t a 's i r e t i s h m e lo d la r i qaysi o m ü la i iuso^id.i a n iq la u a d i?
3. L o g o p e d ik is h d a o ‘q i t i s h n i n g a m a liy m e t o d l a r i d a n f o y d a la n is h n in g
x u s u s iy a tla rin i ta v s ifla b b e r in g .
4. L o g o p e d ik is h d a o ‘q i ti s h n i n g k o ‘rsa tm a!ilik m e t o d l a r i d a n f o y d a la n is h n in g
x u s u s iy a tla rin i o c h ib b e r in g .
5. 0 ‘q itis h d a o g ‘z a k i u s u l l a r va k o rrek sio n lo g o p e d ik is h d a u n in g o ‘zig a x os
x u s u s iy a tla r in i y o r itib b e r in g .
6. L o g o p e d ik t a ’s i r ja r u y o n i d a q a n d a y o g ‘z a k i u s u lla r d a fo y d a la n ita d i?
7. L o g o p e d ik t a ’s i r l a r q a n d a y s h a k lla rd a a m a lg a o s h ir ila d i?
8. P s ix o te r a p iy a n in g a s o s iy v a zifala ri n im a la r d a n ib o r a t?
9. B e v o sita lo g o p e d ik t a ’s i r e tis h m a z m u m n i y o r itin g .
10. B ilv o sita l o g o p e d ik t a ’s ir e tis h m a z im in in i y o r itin g .
1 1. M a x s u s m u a s s a s a la r g a b o rg a n d a b o la la r n u tq i u s tid a is h la s h d a lo g o p e d
q a n d a y m e to d la r d a n f o y d a la n g a n in i a n iq h tn g .
T a y a n c h tushunchalar:
1. A d a p ta ts iy a ( l o t i n c h a ) - m o sla s h m o q .
2. K o rre k siy a ( l o t i n c h a ) - t o ‘g ‘ri!ash. K a m c h ilk la r n i t o ‘g ‘rilasli.
3. K o m p e n s a ts iy a ( l o t i n c h a ) - n u iv o fiq la s h tirm o q .
4. R e a b ilita ts iy a ( l o t i n c h a ) — kasal o rg a n iz m n in g tik la n is h i.
Do'stlaringiz bilan baham: |