M. Y. Ayupova

L ogopedik  tekshirish

G u ru h g a   q ab u l  q iiin g a n   b o la la r   m u k a m m a l  lo g o p e d ik   te k s h ir u v d a n

o H k a z ila d i

Bolalarni  tekshirish  u c h u n   lo g o p e d   o ‘quv  y iln in g   ikkita  b irinchi 

haftalarini  ajratadi.  Keyinchalik tekshiruv natijalari  m a s h g 'u l o t l a r  vaqtida 

bolani  kuzatish  natijalari  bilan  toMdirilishi  m u m k in .  S h u   b ila n   bir vaqtda 

talafîuzni  tuzatish  ustida  ish  b o sh la n a d i  h a m d a   rejaga  m u v o fiq   frontal 

m a sh g ‘ulotlar  olib  boriladi,  bu  h a q d a   quyida  b a y o n   etiladi.

T e k s h iris h   m a x s u s   " N u t q   k a rta s i" d a   k o ' r s a t i l g a n   reja  a s o s id a  

o ‘tkaziladi.

---

N u tq   k a r ta s i

B o la n in g   gu ru h g a  kelgan  vaqti  .................

Ismi,  f a m iiiy a s i...............................................................................

Y oshi  ................................................................................................

U y  m a n z i l i ......................................................................................

Qaysi  b o g ‘c h a  to m o n id a n   yuborilgan  ( № ,  vaqti,  manziii)

O t a - o n a   shikoyati

N u t q   shakllanishi  haqidagi  m a ’lumot

U m u m i y   motorikasining h olati..............

Eshitishi..........................................................

B o l a n i n g   u m u m i y   r i v o j l a n i s h i .

D iqqati,  ish qobiliyati

N u t q n i n g   u m u m iy   to m o n la ri  (sur’ati,  ovozi,  artikulatsiyasi,  nafas 

o l i s h i ) ..............................................................................................................................

A r t i k u l a t s i o n  

a p p a r a t i n i n g  

h o l a t i  

( t u z i l i s h i ,  

h arak atlan ish i)..............................................................................................................

T o v u s h l a r   talaffuzi  va  farqlanishi..........................

N u t q n i n g   t o v u s h   sostavii  a n a liz i  va  sintezi

M u r a k k a b   b o ‘g ‘in  sostavii  s o ‘z la r n in g   talaffuzi

N u t q n i n g   g r a m m a tik   qurilishi

Lug‘ati.....................................................................................................................

L o g o p e d ik  tekshiruvni  tugatib,  individual  ish  rejasini tuzg an d an  so ‘ng 

lo g o p e d   t a r b i y a c h i g a   h a r   b ir   b o la n in g   nutqi  shakllanishidagi  asosiy 

k a m ch ilik larn i  aytib va k o ‘rsatib beradi  (n u tq   kartasiga  muvofiq),  ayniqsa 

n u tq i  s h a k l l a n i s h i d a   o g ‘ir  k a m c h ilik la rg a   ega  b o ‘lgan  b o la la r   bilan 

o ‘tila d ig a n   tu z a t u v c h i   t a ’lim  m a z m u n i  ustida  t o ‘liq  t o ‘xtalib  o ‘tadi. 

L o g o p e d   t a ' l i m n i n g   turli  d avrlarida  alo h id a  bolalar  nutqiga  ta la b la r 

belgilaydi.

S h u   b ilan   birga  h a r bir tarbiyachi  bolalarning tovushlar talaffuzidagi 

k a m c h i l i k l a r n i   e s h itis h i,  n u t q   b u z ilis h la rin i  a n iq   ta s a v v u r   qilishi,

---

tovushlarning  n u t q q a   q o ‘yishning  asosiy  usullarini  egallagan  boMishi, 

bolalarning  n u tq in i  kuzatish  h a m d a   m a s h g ‘u lo t  va  m a sh g ‘u l o t l a r d a n  

tashqari vaqtlarda ularning individual  ¡m koniyatlarini  hisobga oigan  h o ld a  

t u z a t i s h   u c h u n   q a y s i  b o la d a   q a n d a y   t o v u s h i a r n i   n u t q g a   q o ‘y i s h ,  

m ustah k am lash   yoki  difïerensiatsiyalash  z arurligini  bilishi  kerak.

L o g o p ed   ish in i  r e j a l a s h t i r i s h

L o g o p e d   b u t u n   o 'q i t i s h   j a r a y o n i d a   t u z a t i s h   ish in in g   h a m m a  

boMimlarini  o ‘z  ichiga  oluvchi  perspektiv  ish  rejasini  tuzishi  lozim.

Bu  rejani  tu z ish d a   logoped  q u y id ag ilarn i  hisobga  olishi  kerak:

1.  T arb iy ach ilar  u c h u n   s e m in arlar  o ‘tk azish .

2

.  0 ‘zi  is h l a y o t g a n   o m m a v iy   b o l a l a r   b o g ‘c h a s id a   k a t t a   g u r u h  

bolalarining  n u tq in i  tekshirish.

3.  B o l a l a r n i n g   n u t q   k a m c h i l i k l a r i n i   b a r t a r a f   e tis h   y u z a s i d a n  

tarbiyachilarga  m a sla h a tla r  berish.

4.  O chiq  lo gopedik  mashg‘ulotIar  o ‘tk azish .

5.  O ' t a   ( q i y i n )   m u r a k k a b   b o i a l a r n i   b o s h q a   m u t a x a s s i s l a r  

(psixonevrolog,  tarbiyachi,  muzika  ra h b a ri)  b ila n   birgalikda  m a slah atli 

tahlil  qilish.

6

.  P edsovetlarda,  rayon  konferen siy alarid a  qatnashish.

7.  O ta - o n a la r  bilan d o im o  aloqada  b o ‘lish  (individual suhbatlar,  uyga 

berilgan  to p s h iriq la rn i  bajarishga  o t a - o n a l a m i   ja lb   etish,  o t a - o n a l a r  

burchagini  bezatish,  o ta -o n a la r  majlisini  o ‘tkazish).

H a r  bir frontal  m ash g ‘ulot  u c h u n   lo g o p e d   reja  tuzishi  shart.  R e ja d a  

mashg‘ulot  mavzusi  va u ning maqsadi, j i h o z l a r ,   m a sh g ‘ulotning ta x m in iy  

borishi  ko‘rsatiladi.

Tarbiyachi frontal  m ashg‘ulotlarda q a t n a s h a d i,  mashg‘ulotning borishi 

va  bolalar  xatosini  yozib  boradi.

M ashg‘ulot  natijasini tarbiyachi o ‘z  rejasining hisobga olish b o ‘lim ig a  

yozib  q o ‘yadi.

Individual  rejani  logoped  h a r   bir  b o la   u c h u n   tuzadi.  U n d a   q ay si 

t o v u s h l a r   t u z i s h g a   yoki  d i f f e r e n s i a t s i y a g a   te g is h li  e k a n lig i,  n u t q  

t u z i l i s h i n i n g   r i t m i k   b o ‘g ‘inini  r i v o j l a n t i r i s h ,   e s h itis h   t a f a k k u r i n i  

shakllantirish,  n u tq n in g   tovush  tarkibini  a n a l i z   qilish,  lug‘atni  a n iq la s h  

va kengaytirish, g ram m atik jih atd an  t o ‘g ‘ri b o g l a n g a n   nutqni shakllantirish 

b o ‘yicha  qan d ay   ishlar  olib  borish  zarurligi  t o ‘liq  k o ‘rsatiladi.

B o la la r   b ila n   ish la sh d a   ish n i  h is o b g a   o lis h   k undaligi

K undalikda  boialarni  kuzatuv  xulosalari  yoziladi.  Logoped  keyingi 

ish  u c h u n   z a r u r   d e b   hisoblangan  n a r s a l a m i   yozib  boradi,  bola  y a n g i 

materialni qan d ay  o ‘zlashtirganligini,  ish d a v o m id a  qanday qiyinchiliklarga 

d u ch   kelganligini  belgilaydi.  B u n d a n   t a s h q a r i   k u n d a lik   y o z u v l a r i d a  

mashg‘ulotlarda uchratilgan tarbiyaviy ishlardagi qiyinchiliklar, bolalarning

---

m a sh g ‘ulotlarga qiziqish,  u larn in g  maqsadga intilganligi bclgilab borilad;. 

S h u   y e m in g   o ‘z id a   m u ta x a ssisla r  (psixonevrolog,  o to lo rin g o lo g )n in g  

maslahatlari beriladi.  0 ‘z xulosalarini logoped  nutq defektining oxirlariga 

qarab  kundalikda  a lo h id a   aks  ettiradi.

B o la la r n in g   individual  d a f ta r la r i

Bolalar  bilan  olib  b o rila d ig a n   individual  ish  h a r   bir  b o la  u c h u n  

b e l g i l a n g a n   d a f t a r l a r g a   y o z i b   b o r ila d i.  Bu  d a f t a r l a r g a   l o g o p e d  

m ash g ‘ulotlarni  belgilab,  u n in g  taxminiy m a z m u n in i  k o ‘rsatadi.  Daftarlar 

c h i r o y l i   q ilib   b e z a t i l a d i ;   l o g o p e d   yoki  o t a - o n a   k e r a k l i   r a s m l a r  

yopishtiradilar.  U y d a   to p s h iriq la m i  bajarishlari  u c h u n   sh an b a  kunlari 

daftar o ta -o n a la rg a  b eriladi,  qolgan kunlari esa lo g o p e d n in g to p s h irig ‘iga 

k o ‘ra  alohida  b o la la r  b ila n   shu  daftar b o ‘yicha  tarbiyachi  shug‘ullanadi.

Tarbiyachining  kech k i  m ash g ‘u1otlari  u c h u n   daftar.  Logoped  har 

kuni tarbiyachiga a lo h id a  bolalar bilan shug‘ullanish u c h u n  kechki  logoped 

ishlarini  rejalashtirib  b erad i.  Bu  topshiriqlar  maxsus  daftarlarga  yozib 

boriladi,  tarbiyachi  m a s h g ‘ulot  oxirida  hisobga  olish  grafigini  to'ldirib 

boradi.

L o g o p c d ik   k a b in e tn in g  jih o zi  va  ish   m a z m u n i

Individual  va guruhli  logopedik mashg'ulotlar maxsus joyda,  pedagogik 

ishlar  yuritish  u c h u n   yaroqli  boMgan  logopedik  kab in etd a  olib  boriladi. 

N u tq  buzilishlariga  ega  boMgan  bolalar uchun  b o la la r b o g ‘chasi  haqidagi 

k o ‘rsatm aga  b i n o a n   l o g o p e d i k   k a b in e tla rn in g   m oliyaviy  t o m o n d a n  

t a ’minlash  viloyat,  s h a h a r   va  turnan  xalq  ta 'lim i  boMimida  logopedik 

guruh  tuzilgan  b o la la r  b o g ‘chasining  smetasi  b o 'y ic h a   amalga  oshiriladi.

L o g o p e d ik   k a b i n e t   o ‘q u v -d id a k tik   m a te r ia lla r   b ilan   y eta rlic h a  

t a ’minlangan  boMishi  kerak.  U n d a   metodik  adabiyotlar  va  qoMlanmalar 

u ch u n   shkaf,  m ash g ‘u lo tla m i  olib  borish  uchun  bir  necha  stol  va  stullar 

boMishi  lozim.  Stollam ing soni  logopedning katta stolini hisobga olmaganda 

4  ladan,  stullaming  soni  esa  8 - 1 0   tadan  kam  boMmasligi  kerak.

B undan  ta sh q a ri,  log o p ed ik   kabinetda  rasm larni  qo'y ish,  harflar 

yozish,  p re d m e tla rn in g  sx em atik   ko‘rinishi  berish  m u m k in  boMgan  osm a 

doska  h a m   boMishi  kerak.

L o g o p ed ik   k a b i n e t n i   jih o zlash d a  o y n a la r   boMishi  zarurdir:  biri 

tovushlarni  n u tq q a   q o ‘yishdagi  guruhli  ish  u c h u n   70x100  sm   dan  kam 

boMmagan  d evor  o y n asi,  individual  ishlar  u c h u n   9x12  sm   li  kichkina 

individual  o y n a la r  ( k a m id a   10  tadan).

Logopedda lo g o p e d ik  shpatellar,  zondlar t o ‘plam i va zon d lam i  artish 

u c h u n   spirt  va  p a x ta   boMishi  kerak.  Logopedik  kab in etd a  toza  sochiq, 

stol  soati  va  stol  la m p a si  boMishi  zarur.

M aktabgacha ta rb iy a  yoshidagi bolalarning  nutqidagi  kam chiliklam i 

b a rta ra f  etish  b o la n in g   yoshi,  individual  xususiyatlariga  m o s  material

---

asosida,  bolalar  b o g ‘chasi  dasturi  m ate ria lin i  hisobga  olgan  h o ld a   o lib  

boriladi.

L o g o p e d   b o g ‘c h a n i n g   m e t o d i k   k a b i n e t i d a   m a v j u d   b o ‘ ! g a n  

qoM lanm alardan  foydalanadi.  B u n d a n   t a s h q a r i ,   lo gopedik  k a b i n e t d a  

quyidagilar  b o l i s h i   zarur:

bolalar  nutqini  tekshirish  u c h u n   a lb o m ;

tovushlartalaffuzini  m u stah k am lash   u c h u n   n u tq   materiali,  m e t o d i k  

q o ‘!lanmalar;

alohida tovushlarga m o ‘ljallangan p re d m e tli,  sujetli va seriyali  ra s m la r 

t o ‘plami;

g azlam adan  tikilgan  kassa  va  ke sm a   h a r f la r   (yetarli  m iqdorda)

Hisob  materiali:

T e m a la r  b o ‘yicha  rasmlar  va  o * y in ch o q lar  to 'p la m i  (m ebel,  idish 

tovoqlar,  transport)  va  hokazo.

Predm etlarning  shakli,  hajmi  va  rangini  a n iq la sh   u c h u n   p r e d m e t l a r  

va  o ‘yinchoqlar  t o ‘plami.

Agar logoped  nutqni t o ‘g ‘rilash  m ashg‘u lotlarida o ‘yin  materiallaridan 

keng  foydalansa  y a n a d a   t a ’sirli  va  qiziqarli  b o ‘ladi.

" M a k t a b g a c h a   t a r b i y a   y o s h i d a g i   b o l a l a r n i n g   t a l a f f u z i d a g i  

kamchiliklarni  t o ‘g ‘rilash  b o 'y ic h a   d id a k tik   m a terial"  (avtorlar:  G .A . 

Kashe,  B.M.  Flicheva  "Prosveshenie",  1 9 7 1-yil  )  asosiy  qoM lanm alar 

b o ‘lib  hisoblanadi.

O t a - o n a l a r   b ila n   is h la s h

Logopedning  o t a - o n a la r   bilan  birgalikdagi  ishi  b u tu n   p e d ag o g ik  

jarayonning ajralmas qismi  b o l i b   hisoblanadi  va m axsus bolalar bog‘chasi 

sharoitida  quyidagi  form ada  amalga  oshiriladi.

O ta -o n a la r  majlisi:  birinchi  o t a - o n a l a r   majlisi  avgust  oyin ing  oxiri 

yoki sentabming boshida o'tkaziladi.  U n d a  o t a - o n a l a r  ushbu  muassasaning 

tuzilishi,  butu n   o ‘quv yili  davomidagi  ish  m a z m u n i   va  vazifalari,  b o la la r  

bog‘chasining  kun  tartibi  va  qoidalari  bilan  tanishadilar.

Qoida bo'y icha bu  majlis maxsus g u ru h la m in g  ota-onalari bilan bolalar 

b o g ‘chasining  mudirasi  to m o n id a n   olib  boriladi;

b)  ikkinchi  majlis  o k ta b r oyi  d a v o m id a   h a r   b ir   logoped  t o m o n i d a n  

o ‘z  guruhida  o'tkaziladi.

Bu vaqtga kelib logoped bolalarni tekshirishni tugatadi.  Bu  majlisning 

maqsadi  o ta -o n a la rn i  tekshiruv  natijalari  b ila n   tanishtirishdir.  B u n d a  

logoped  faqatgina g u ru h n in g   em as,  balki  h a r   b ir  b o la n in g   t o ‘liq  n u tq   va 

u m u m iy   rivojlanish  xarakteristikasini  beradi.  O t a - o n a la r g a   bolalarning 

nutq rivojlanishidagi asosiy kamchiliklarni  s o d d a  va tushunarli qilib o c h ib  

berish,  ulam ing  n o r m a d a n   orqada  qolishi  darajasi  h a m d a   bu  n u q so n n i 

b artaraf  etishda  birgalikdagi  harakat  zarurligini  k o ‘rsatib  o ‘tish  kerak. 

S h u   majlisda  logoped  t a ’limning  birinchi  davri  ish  rejasi,  uning  vazifasi

---

va  m azm uni  h a q id a   gapirib  beradi:

d)  uchinchi  o t a - o n a l a r   majlisi  yanvarda  o ‘tkaziladi.  B unda  birinchi 

y a rim   yillikka  y a k u n   yasaladi,  keyingi  tu z a t u v c h i   t a ’lim n in g   asosiy 

y o ‘nalishlari ochib beriladi.  H a r b i r b o l a n i n g u m u m i y  va nutqiy  rivojlanish 

xarakteristikasi  b e rila d i,  bolalarda  qanday  o ‘zgarishlar  borligi,  shu  bilan 

birga uyda alo h id a e ’tib o r  berish z a r u r b o 'l g a n   m a s h g ‘ulotlarjarayonidagi 

qiyinchiliklar  k o ‘rsatiladi;

e) oxirgi.  y a k u n lo v c h i  o ta -o n a la r majlisi  m a y  oyida 0‘tkaziladi.  U n d a  

b u tu n   o ‘quv yiliga  y a k u n   yasaladi.  0 ‘tilgan  m aterialn i  m ustahkam lashni 

d a v o m   ettirish   u c h u n   k e r a k   b o l g a n   m a s l a h a t l a r   beriladi  (a lo h id a  

bolalarga).  Shu  y e rd a   logoped  o ta-o n alarn i  u larn in g   bolalari  om m av iy  

yoki  nutqiy  m a k ta b d a   o ‘qishni  davom  ettirishi  yoki  z a ru r b o i s a   maxsus 

g u ru h d a   ta k ro riy   q a t n a b   tu rishi  haqidagi  kom issiyaning  qarori  bilan 

tanishtiradi.  K om issiya  qarori  t o ‘liq  asoslab  beriladi.

O t a - o n a l a r   b i l a n   q is q a   s u h b a tla r.  H a r   h a f t a n i n g   s h a n b a   yoki 

c h orshanba  kunlari  ( k u n n in g   2-yarmida)  o 'tk azilad i.  Bu  yerga  ishlash 

jarayonida  k o ‘p ro q   qiyinchiliklar  kelib  c h iq q a n   bolalarning  ota-onalari 

taklif qilinadi.  L o g o p e d  ota-onalarni tovushlami  n u tq q a  qo'yishning asosiy 

usullari  bilan  ta n is h tira d i,  uyda  qanday  m ash q larn i  bajarish  kerakligini 

aytadi va k o ‘rsatib beradi, bolaning daftariga yozilgan topshiriqlami qanday 

bajarish  zarurligini  tushuntiradi.

O ta-o n alar b u tu n  o ‘quv yili davomida ochiq logopedik mashg‘ulotlarga 

q atnashib  turadilar.  M a s h g ‘ulotlar  3  oyda  k a m id a   bir  m arta  o ltkaziladi. 

Bu  m a s h g ‘u l o t l a r d a   lo g o p e d   o t a - o n a l a r n i   a so siy   o ‘qitish  usu llari, 

m aterialni  t a n la s h   h a m d a   m ash g 'u lo t  vaq tid a  bolalarga  q o ‘yiladigan 

talablar  bilan  tan ish tirad i.

Bundan tashqari b u tu n  o ‘quv yili davomida  logoped bilan tarbiyachilar 

birgalikda o t a - o n a l a r  burchagini tashkil qiladilar.  Bu yerda bola nutqining 

n o rm a d a  shakllanishi,  n u tq  anomaliyasining turli  k o lrinishlariga taalluqli 

alo hida savollar yoritiladi,  shu  m u a m m o la r yoritilgan adabiyotlar ro‘yxati 

taklif qilinadi.  S h u  g u r u h  bolalarining b o g l a n g a n   nutqi,  tovushlartalaffuzi 

shakllanishini  yorituvchi  b o ‘limdagi  material  vaqti-vaqti  bilan  yangilanib 

turiladi.  B unday ja d v a lla r  bolalar  nutqining  holati,  nutqi  rivojlanishidagi 

o ‘zgarishlami  k u z a tib   borishga  yordam  beradi.  O ta -o n a ia r  burchagida 

o ta - o n a l a r   m ajiisining  vaqti,  logoped  b ilan   o ‘tkaziladigan  suhbatlar, 

m u tax assislarn in g   m a s la h a tla ri  vaqti  k o ‘rsa tila d ig a n   axborot  b o ‘limi 

b o la d i.

L o g o p ed n in g   h is o b o ti

Yilning  oxirida  logoped  olib  borilgan  ishlar  haq id a  hisobot  yozib, 

uni  katta  lo g o p ed g a  topshiradi,  u  esa  s h u n g a   asoslangan  holda  tu m a n  

yoki  sh a h a r  xalq  maorifl  b o'lim iga  hisobot  beradi.

---

Bu  hisobotlarda  quyidagilar  b a y o n   etiladi:

1.  G u r u h g a   kelgan  b o la la r soni  (logoped  xulosalari  bilan).

2.  G u ru h la rn in g   k o m p le k tla n g a n   vaqti.

3.  H isobdan  chiqarilgan  b o la la r  soni:

a)  yaxshi  n u tq   bilan;

b)  yaxshi  natijalar  bilan; 

d )   hech  q a n d a y   natijasiz.

4.  Y o ‘llanm a  berishga  tavsiya  etish:

a)  o m m a v iy   m aktabga,  logopedik p u n k td a  s h u g 'u ll a n is h   sharti  bilan;

b)  o g ‘ir  nutq  buzilishiga  ega  b o l g a n   bolalarga  moMjallangan  maxsus 

maktabga;

d)  o m m a v iy   bolalar  b o g ‘chasiga;

5.  T akroriy  kursga  qoldirilgan  bolalar  soni.

6

.  Yil davom ida turli sabablarga k o ‘ra m a k tab d an  c h iq ib  ketgan bolalar

soni

7.  Perspektiv  rejaga  kirgizilgan  tad b irlarn in g   bajarilishi.

T c k s h iris h   u c h u n   sa v o l  va  to p s h ir iq la r :

1.  F o n e tik -fo n e m a lik   n u tq   riv o jlan m ag an lig ig a  t a ’r if  b eriu g .

2.  F o n e tik   fo n e m a tik   n u tq   k am ch ilik larig a ega  b o l g a n   b o la la r n u tq ig a  tavsif 

bering.

3.  F o n e tik -fo n e m a tik   n u tq   kam ch ilig ig a  ega  b o 'lg a n   m a k ta b g a c h a   yoshdagi 

b o la la r b ilan   o lib  b o rila d ig a n   logo p ed ik  tu z a tis h   ish lari  m a z m u n in i  o c h ib  bering. 

M ax su s  b o la la r  b o g ‘ch asig a  b o rg a n d a   b o la la r  n u tq in i  k u z a tin g .

4.  M axsus b o lalar b o g ‘chasiga  b o rg an d a lo g o p e d n in g  h u ija tla ri b ilan  y aqindan 

ta n ish in g .

5.  F o n e tik -fo n e m a tik   n u tq   kam chiligiga ega b o lg a n  b o la la r n u tq in i  tekshirish 

u c h u n   d id a k tik   m a te ria lla r tay y o rlan g .  N u tq   k artasi  b ila n   y a q in d a n   tan ish in g .

6.  O ta -o n a la r  b ilan   o ‘tk azilad ig an   s e m in a r  rejasini  tu z in g .

7.  M axsus  bog‘c h a d a   logoped  m a s h g ‘u lo tin i  k u z a tin g   va  ta h lil  qiling.

---