Eng avvalo nutq to ‘liq rivojlanmaganligini nutq shakllanishi îempining
sekirtlashuvidan farqlash lozim. Bunday zaruriyai asosan kichik maktabgacha
yoshda, qachonki nutq rivojlanshining kechikishi va uning rivojlanish tempini
sekinîashuvi aniqlanganda yuzaga keladi. Bu hollar birmuncha to ‘g ‘ri
farqlash ta ’limiy logopedik ta ’sir jarayonida amalga oshiriladi. Muhim
diagnostik m ezonlardan biri, bola tomonidan ona tilidagi grammatik
normalami o ‘zlashtirish imkoniyati hisoblanadi. Yuqorida ta ’kidlanganidek,
nutqiy rivojlanishning birinchi darajasida, nutqning to ‘liq rivojlanmaganligiga
ega bola so ‘zlaming gram m atik o ‘zgarishlarini deyarli butunlay tushunmaydi.
Nutqiy rivojlanish tempining sekinlashuvida bola o ‘zjga qaratilgan nutqni,
shu jum ladan so'zlam ing grammatik o'zgarishlari ahamiyatini k o ‘pincha
yetarli darajada y a x sh i tushunadi; ular o'xshash jaranglovchi s o ‘zlar
ahamiyatini tushunishda xato qilmaydilar. Nutqiy rivojlanish tempining
sekinlashuvida nutq tikla n ish i jarayonida s o ‘z tarkib i buzilishlari va
agrammatizm uchramaydi. Nutqi to'liq rivojlanmagan bolalar uchun bu
xarakterli va turg‘un hol hisoblanadi.
S h u n d a y qilib, n u t q i y rivojlanish s e k in la s h u v id a b o la n u tq in in g
rivojlanishi n o rm a l n u t q rivojlanishidan faqat o ‘zining tem plari bilan
farq qiladi. Im pressiv va ekspressiv nutqdagi leksik-gram m atik tarkib
shakllanishining qonuniyatlari normal ontogenezdan farq qilmaydi. Nutqiy
rivojlanishi sekinlashgan bolalam ing grammatik tizimini q o lla s h i xarakteri
n o rm a l bolaning ( k ic h ik ro q yoshli) nutqiy rivojlanish darajasiga mos
keladi. N u tq iy rivojlanishi sekinlashgan bolalar til u m um lashm alarini
mustaqil egallash qobiliyatiga egadirlar, nutqi to 'liq rivojlanmagan bolalar
esa egallay olm aydilar.
N u tq n in g t o ‘liq riv o jla n m ag a n lig i va o lig o fre n iy a
N u tq va intellekt rivojlanishi 0‘rtasidagi uzviy bog'liqlik ko‘pincha
n u t q i y va a q liy r i v o j l a n m a g a n l i k o ‘rta sid a g i d iffe re n s ia l tash x isn i
b i r m u n c h a m u r a k k a b l a s h t i r a d i , c h u n k i a q l i y r i v o j l a n m a g a n l i k
(oligofreniya) d o i m o u yoki bu darajada nu tq iy rivojlanmaganlik bilan
birga keladi. B oshqa t o m o n d a n qaraganda esa, yaqqol ifodalangan nutq
t o ‘liq rivojlanm aganligida h a m ko'p incha bola intellekti rivojlanishining
sekinîashuvi yoki notekisligi kuzatiladi. A yrim h ollarda logopedik va
psixologik m ash g ‘u lo tla r o ‘tkazish jarayonida, bolani d in a m ik tekshirish
natijasidagina differensal tashxis muvaffaqiyatli chiqishi m um kin.
Oligofreniya d e g a n d a , m urakkab psixik faoliyat shakllarining va en g
a w a l o abstrak t-m an tiq iy tafakkur rivojlanmaganligining alohida k o ‘rinishi
tushuniladi. B u n d a y h o lat bolaning hom ilalik d a v r i d a va b ola hayotining
erta davrlarida b o s h m iy a p o ‘stloq‘ining o rg an ik ja r o h a tla n is h i natijasida
yuzaga keladi.
O l i g o f r e n i y a d a b i l i s h f a o l i y a t i o l i y s h a k l l a r i n i n g d i f f u z
rivojlanmaganligi k uzatiladi. Bunda nafaqat flk rla sh jarayonlari, balki
idrok, diqqat, xotira, b ir b u tu n bola shaxsiyati h a m buziladi.
O ligofreniyaning m u h i m xususiyatlaridan biri b u , o n to g e n e z d a k ech
shakllanuvchi miya funksiyalarining ko‘proq rivojlanmaganligi hisoblanadi.
Bu en g a w a l o a b strak t-m an tiq iy tafakkur buzilishlarida n a m o y o n boMadi.
A b s t r a k t t a f a k k u r n i n g y e t a r l i e m a s l i g i h i s o b m a l a k a l a r i n i
0‘zlashtirishda, ayniqsa masalalarni yechishda q iy in ch ilik tug'diradi.
O l i g o f r e n b o l a l a r o ‘z l a r in in g b a r c h a r i v o j l a n i s h b o s q i c h l a r i d a
tafakkurning k o 'rg a z m a li vaziyatli shakllarini b a r t a r a f e ta olm aydilar.
T afakkur sustligi bilan u y g ‘unlashgan bu xususiyat oligofreniyada bilish
faoliyati n u q so n in in g o ‘ziga xos tuzilishini belgilaydi. X ususan, aqli z a if
b o la hay o tin in g b irin c h i oylaridanoq u m u m i y lanjligi, a tr o f - m u h itg a
reaksiyasining yetarli emasligi, m o ‘ljal ola b ilis h va k u z a tu v c h a n lik
faoliyatining z a i f rivojlanishi bilan atrofdagilar d iq q a tin i o'ziga q aratadi.
O ligofreniyada p s ix o m o to r rivojlanish t e m p i n i n g sekinlashuvi bilan
b i r g a l i k d a g i b i l i s h q i z i q u v c h a n l i g i n i n g p a s t l i g i a t r o f d a g i l a r g a
difTerensiyalashgan m u n o s a b a t shakllanishining c h u q u r o rq a d a qolishiga
olib keladi.
K ic h ik m a k t a b g a c h a yoshdagi o l i g o f r e n b o l a l a r d a in t e l l e k t u a l
yetishmaslik, hissiy k am bag'a llik, bilish faoliyatiga qobiliyatsizlik y a n a d a
an iq ro q n a m o y o n boMadi.
Oligofren b o la la r u c h u n nutq rivojlanishining c h u q u r o rq a d a qolishi
xarakterli xususiyatdir. U bir tekis total xarakterga e g a b o 'lib , im pressiv
nutq singari ekspressiv n u tq rivojlanmaganligiga h a m taalluqlidir. P re d m e t
va harakatlam i farqlab tushunish va nom lash q iy in c h ilik bilan shakllanadi.
N o a n iq m a z m u n s iz s o ‘zlarni uzoq m u d d at q o 'l l a s h u larn in g xarakterli
xususiyatidir.
Aqli zaif b o la lu g ‘ati kambag'alligi bilan farq q ilad i. Bunday b o la la r
u m u m lash tira o lm a y d ila r, ularning k o ‘pchiligi ( a y n iq s a , m ak tab g ach a
yoshdagilar), h a tto k i u m u m q o lla n u v c h i o t l a m i , sifatlarni, fe’llarni,
ravishlami aniq tu shunm aydilar. Ular uchun m a n tiq iy g a p tuzishni h a d d a n
tash q a ri sekin o ‘z la s h tir is h xarakterlidir. P s i x o l o g i k ta d q i q o t l a r n i n g
k o ‘rsatishicha, o lig o fre n iy a d a faoliyatni o g ‘z a k i b o s h q a ris h b u z iig a n
b o ‘ladi.
Oligofreniyada va n u t q t o ‘liq rivojlanmaganligida n u tq buzilishlarining
tu rlicha m ex a n iz m la ri, anom al bolalarning b u ikki kategoriyasida n u t q
rivojlanishi d in a m ik a si xususiyatlarini belgilaydi.
M ak tab g ach a yoshdagi nutq t o l i q rivojlanmaganligi va oligofreniyada
nutq n u q s o n la rin in g tashqi o ‘xshash jihatlariga qa ra m a y , keyingi yosh
d av rla rid a u l a r o r a s i d a m u h im fa rq la r y u z a g a keladi. C h u n o n c h i ,
oligofreniyaning yengil darajasida (debil) bolalar 6 —7 yoshlarga kelib
on a tilidagi o d d i y g r a m m a tik stereotiplarni s p o n ta n egallaydilar. U lar til
vositalarini qoMlash qoidalarini eslab qoladilar. Aqli z a if bola nutq n i
intuitsiyaga a s o s la n g a n holda oson o ‘z!ashtiradi, a m m o tilni o ‘qitishda,
yuqori d ara ja d a u m u m la s h g a n tilning leksik va g ra m m a tik aham iyati
m a z m u n in in g t u s h u n i s h d a turg‘un qiyinchiliklarni b o shdan kechiradi.
O ligofreniyada, o d d iy gram m atik s tereo tip n in g shakllanishiga k o ‘ra
nutq rivojlanishi t e m p i m a ’lum darajada tezlashadi, u m u m qoMlanuvchi
so 'zlar m iq d o ri o s h a d i, nutqiy faollik o ‘sadi. Biroq, uiarning o g ‘zaki
nutqida a w a lg id e k , ega yoki kesimi h a tto g a p n in g alohida fragmentlari
tushib qolgan t o ‘liqsiz gaplar asosiy o ‘rinni egallaydi. A tro f o la m n in g
p re d m e t va h o d i s a l a r i orasidagi m u n o s a b a t va aloqalarni yetarlich a
tu shunm aslik, n u t q n i n g m a ’n o -m a z m u n to m o n in in g rivojlanmaganligi
aniqroq n a m o y o n b o ‘ladi.
O lig o fren b o l a l a r t o m o n i d a n har xil tu rd a g i vazifalarni bajarish
jarayonida psixik ja ra y o n la m in g y a q q o l ifodalangan sustkashligi n am o y o n
bo'ladi. Intellektual faoliyatning barcha turlari u l a r u c h u n m urakkabdir.
Kesma rasm lam i k u b ik lam i terish, gohida m atry o sh k a la rv a piramidalarni
taxlash, s h u n i n g d e k , m iq d o r, rang, shakl, o l c h a m nisbati b o ‘yicha
v a z ifa la rn i b a j a r i s h u la r g a q iy in c h ilik t u g ‘d i r a d i. H a tto k i m a x s u s
o ‘qitishdan keyin h a m oligofren bolalar S egen doskasi, koos kublari va
boshqalar bilan ishlashni uddalay olmaydilar.
O ligofreniyada a q liy kamchilikning tipik k o ‘rinishini ayniqsa ular
bilan olib borilgan eksperim entlarda ko'rishimiz m um kin: ta ’lim jarayonida
u yoki bu a n i q to p s h i r i q n i bajarishning a lo h id a ratsional usullarini
0‘zlashtirib b o 'l g a c h , b o la la r ularni yangi sharo itlard a o ‘tkaza olish
qobiliyatiga ega em a sla r.
Shunday qilib, oligofren bolalar aqliy topshiriqlarning barcha turlarida
qiyinchilikka uch ray d ilar, ya’ni fikrlash faoliyatining barcha ko‘rinishlarini
qam rab o lu v ch i,v a birinchi navbatda norm al o n to g e n e z d a b irm u n c h a
kechroq sh ak lla n u v c h i s o lz-m antiqiy tafakkurni qam rab oluvchi total
aqliy nuqson b u n d a y bolalarda m a ’lum o ‘rinni egallaydi. N u tq t o ‘liq
rivojlanmaganligida b u n d a y k o ‘rinish o'z g ach ad ir. Bevosita nutq ishtirok
etishini ta la b q ilu v c h i to p sh iriq lar b o la la r d a b i r m u n c h a q iy in ch ilik
tu g ‘diradi.
Oligafren b o la la rg a qaraganda ularda psixik jaray o n larn in g sustligi
kuzatilmaydi. U l a r o ‘zlashtirilgan aqliy harakat usullarini boshqa o ‘xshash
topshiriqlarga o ' t k a z a olish qobiliyatiga egadirlar.
N utqi t o ‘liq rivojlanm agan bolalarda differensiatsiyalashgan hissiy
reaksiyalar kuzatiladi. U la r o ‘z nutqiy kamchiliklariga tanqidiy k o 'z bilan
4 8 8
qaray d ilar va k o 'p to p sh iriq la rd a ongli ravishda n u tq iy ja v o b b erish d a n
" q o c h ish g a " u r i n a d i l a r . U l a r n i n g faoliyati b i r m u n c h a m a q s a d sari
y o ‘naltirilgan va n azo rat qilinish xarakteriga ega.
N u tq i toMiq rivojlanm agan bolalarda oligofreniya u c h u n xarakterli
boM gan a q liy n u q s o n l a r u c h r a m a s l i g i g a q a r a m a y , u l a r d a g i a q l i y
rivojlanishning o ‘ziga xosligi, notekisligi, aqliy rivojlanishdan k o ‘p in c h a
o rqada qolishlik holatlari m aktabgacha yoshda ular bilan tizimli pedagogik
ish olib borishning m uh im lig in i k o ‘rsatadi.
P e d a g o g ik m a s h g ‘u lo tla r n i o ‘tk a z is h ja r a y o n id a o ‘q is h va o ‘tk a z is h
ja ra y o n id a o 'q is h v a h is o b m a la k a la rin i o ‘z l a s h t ir i s h , o M c h am , m iq d o r,
v a q t va h o k a z o la r h a q id a g i t a s a w u r la r im s h a k lla n tir is h u c h u n n u tq i t o l i q
riv o jla n m a g a n b o ia la r g a k o 'p ro q v a q t ta la b q ilin ish in i h is o b g a o lis h lo zim .
A gar oligofreniya gidrotsefaliya, b o la la r S ereb ral falajining a y rim
k o ‘ r i n i s h l a r i b i l a n u y g ‘ u n l a s h i b k e l s a , u h o l d a n u t q to M i q
rivojlanmaganligining differensal tashxisi b i r m u n c h a m urakkablashishi
m u m k in .
N u tq n in g t o ‘liq r iv o jla n m a g a n lig i va p six ik r iv o jla n is h n in g s u s tla s h u v i
Psixik riv o jlan ish n in g sustlashuvi psixik o n t o g e n e z b u zilish in in g
b irm u n c h a d oim iy shak llarid an biri hisoblanadi. Quyi s i n f o 'q u v c h ila rid a
bu k o ’rinish 5% d a n 11% ga c h a boMgan k o ‘rsatkichni tashkil eîadi.
Psixik rivojlanish sustlashuvining quyidagi o ‘ziga xos belgilari mavjud:
a tr o f olam haqidagi t a s a w u r l a r va bilim boyligining b o la yoshiga t o ‘g ‘ri
kelm asligi va c h e g a ra lan g a n lig i, bilish faolligining p ast d arajad alig i,
ixtiyoriy faoliyat va x u lq -a tv o r boshqaruvining yetarli em asligi, n o rm a l
r i v o j l a n a y o t g a n x u d d i s h u y o s h d a g i b o l a g a n i s b a t a n p e r t s e p t i v
m a ’lumotlarni qabul qilish v a ta h lil qilish q o biliyatining pastligi holatlari
kuzatiladi. Bundan tashqari psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarning
a k s a r i y a t q i s m i d a ix t i y o r i y d i q q a t , x o t i r a va b o s h q a o l i y p s ix ik
funksiyalarning yetarli shakllanm aganligi kuzatiladi. Psixik rivojlanishi
sustlashgan bir g u ru h b o lalard a aqliy yetishm ovchilik, b o s h q a g u ru h id a
psixik infantilizm turi b o 'y ic h a hissiy-irodaviy b u zilish la r u stu n lik qiladi.
Psixik r i v o j l a n i s h n i n g s u s tla s h u v id a n a m o y o n b o M u v c h i n u t q
buzilishlari birinchi n a v b a td a analizatorlararo o ‘z a ro t a ’sirning yetarli
emasligiga asoslanadi.
Psixik rivojlanishning sustlashuvida farazali n u tq k e c h rivojlanadi,
yuqori m aktabgacha va kichik m a k ta b yoshidagi b o la la r o 'z a r o fazoviy
m unosabatlarni ifodalovchi m an tiq iy -g ram m atik k o n tru k siy a la m i am alga
o s h i r i s h g a q i y n a l a d i l a r . U l a r o ‘z n u t q l a r i d a a s o s a n e n g o d d i y
konstruksiyalami qoMlaydilar. Til vositalari y o rd a m id a s a b a b -o q ib a t, vaqt
va b o sh q a m u n o s a b a tla rn i ifodalay olm aydilar. G a p n i g r a m m a t i k va
se m a n tik jih atd an tuzishdagi qiyinchiliklar xarakterli xususiyatdir.
Psixik r i v o jla n is h i s u s t l a s h g a n o ‘q u v c h i l a r n i n g l u g ‘a t b o y lig i
kambag'alligi va yetarlicha diffcrensiatsiyalashmaganligi bilan ajralib turadi:
bolalar m a ’n o j i h a t d a n yaqin so ‘zlarni yetarli tu s h u n m a y d ila r va aniq
qoMlamaydilar. Lug‘atining chegaralanganügi m a ’lu m m iq d o rd a a tro f
o la m haqidagi ta s a w u rla ri va tushun ch alarin in g yetarli emasligi, bilish
faolligining pastligi bilan belgilanadi.
S h a x siy fa o liy a ti b o s h q a r u v in in g zaifligi n u tq iy b a y o n q ilish n i
rejalashtirishdagi qiyinchiliklarni va uni g ra m m a tik jih a td a n t o ‘g ‘ri tuza
olm aslikni k eltirib chikaradi.
Psixik rivojlanishning sustlashuvi u c h u n xos b o ‘lgan m iyaning analiz-
sintez faoliyati rivojlanishining orqada qolishi, m aktabgacha yoshda tovush
tahlilining yetarli shakllanmaganligida n a m o y o n buladi.
Katta m ak tab g ach a yoshdagi bolalaming og‘zaki nutqida yaqqol ko‘zga
tash lan u v ch i n u tq n in g tovush talaffuzi va g ra m m a tik tuzilish buzilishlari
kuzatilm aydi, a m m o tovush tahlilining yetishmasligi k o ‘p hollarda nutqiy
rivojlanish ja ra y o n id a u la m in g o rq a d a qolishining o ‘ziga xos to m o n la rin i
belgilaydi.
Differensial tashxisda har to m o n la m a tekshiruv katta a h am iy atg a ega.
U buzilgan aqliy va nutqiy rivojlanishning klinik etiopatogenetik tahlilini,
bolani psixologik o ‘rganishni, shuningdek, q o ‘shimcha tadqiqot usullarini-
e le k tro e n se fa lo g ra fik va boshqalarni o ‘z ichiga oladi. M a k ta b g a c h a
yoshdagi bola psixik rivojlanishi dinamikasining tahlili differensial tashxisga
y aq in d an y o r d a m beradi.
N u tq n in g t o ‘liq riv o jla n m a g a n lig i va e s h itish n in g buziiishi
B o l a l a r n u t q i r i v o j l a n i s h i d a e s h i t i s h n i n g r o ii — n u t q t o ‘l iq
rivojlanm aganligini eshitish buzilishlari negizidagi nutq kam chiliklaridan
farqlash m u h im lig in i belgilaydi.
E sh itish n in g pasayishi tufayli yuzaga kelgan nutq buzilishlari m a ’lu m
darajada esh itish n i y o ‘qolishi vaqti va eshituv nuqsoni xarakteriga b o g l i q
b o ‘ladi.
N u q s o n xarakteriga k o ‘ra barch a eshitish buzilishlari k onduktiv va
ne y rosensorga b o 'lin ad i. Konduktiv buzilishda ichki va tashqi q uloqda
tovush o ‘tkazuvchanIigi buziladi. N eyrosensorda ichki quloq, eshitish
nervi, u n i n g yadrolari yoki bosh miya pustlog'ida joylashgan eshitish
z o n a la rin in g jaro h atlan ish i kuzatiladi. N eyrosensor buzilishlar b irm u n c h a
k o ‘p ro q u chraydi.
Eshitish buziiishi zaif eshitish va karlikka bo'Iinadi. Bolalarda eshitish
buzilishlari p a y d o b o ‘lish vaqtiga k o ‘ra 3 ta guruhga boMinadi: tu g ‘ma,
tu g ‘ruq v a q tid a yuzaga keluvchi va tug‘ilgandan keyin orttirilgan.
E sh itish a n a liz a to r i funksiyasidagi k am c h ilik la r n u tq n in g b a rc h a
to m o n la r i fo n e tik , leksik, gram m atik, m a z m u n tom onlari buzilishiga,
bir q a t o r h o lla rd a esa n u tq n in g butunlay yo'qolishiga olib keladi. B unda
nutq iy rivojlanm aganlik darajasi nafaqat eshituv nuqsoni o g ‘irligiga, balki
u n in g p a y d o b o ‘lishi vaqti va b o la n in g rivojlanish sh a rt-sh a ro itla rig a h a m
b o g ‘liqdir ( R . M . Boskis). U shbu o m illa r n i hisobga olish d ia g n o s t i k a d a
m u h i m a h a m i y a t i g a ega. R .M . B o s k is z a i f e s h itis h n e g i z i d a n u t q
rivojlanm aganligining alohida sh ak llarin i ajratadi.
M a ’l u m k i , e s h itis h n in g h a t t o s e z i l a r s i z p a s a y i s h i d a h a m n u t q
r i v o jla n is h i b u z ila d i. B u n d a , fa o l n u t q n i e g a lla s h u c h u n n u t q i n i
tu s h u n i s h d a n k o ‘ra k o ‘proq e s h itis h n in g saqlanganligi ta la b etilish in i
h iso b g a o lish m u h im . E s h itish n in g t o 'l i q saqlanganligi a s o s a n n u t q
rivojlanishining senzitiv davrlarida m u h im d ir .
Hozirgi k u n d a, chaqaloqlik d a v rid a n boshlab a u d io m etriy a y o r d a m id a
eshitish holatini b o g lo v c h i obyektiv usu llar ishlab chiqilgan. Bu usul
z a if eshituvchilik va karlik holatlarini e rta aniqlashga va ularni alaliya,
aqli zaiflik va a u tiz m d a n farqlashga i m k o n beradi. Eshitish k am ch ilig in i
keltirib chiqaruvchi mezonlarni a n iq la s h ularning oldini olishga y o r d a m
b e r a d i . B u n d a y m u h i m m e z o n l a r d a n b iri a n a m n e z m a ’l u m o t l a r i
h is o b la n a d i. M a ’lum ki, q iz ilc h a , q i z a m i q , g rip p , h o m i l a d o r l i k n i n g
dastlabki u ch oyida o n a n in g g erpes virusi va boshqa virusli va y u q u m l i
kasalliklar bilan og‘rishi eshitish ap p a ra tig a salbiy t a ’sir ko'rsatadi. Eshitish
buzilishlari k o ‘p in c h a turli xil tu g ‘m a k a m ch ilik lar bilan birga q o ‘shilib
keladi. M asalan , lab va tanglay yoriqliklari kuzatiladi. Bu h o lat k o ‘p i n c h a
ch ala tu g ‘ilishda, ayniqsa bolaning og'irligi 1500 g ra m m n i tashkil e ts a ,
o n a va b o la q o n in in g rezus-omili t o ‘g ‘ri k elm a g a n d a kuzatiladi. B u n d a n
tashqari, eshitish buzilishlarini k eltirib c hiqaruvchi m e z o n l a r g u ru h ig a :
tu rli o to la r i n g o l o g i k k asalliklar ( a d e n o i d , o tit va b o s h q a l a r ) , b o l a
hayotining dastlabki oylari va yilida d o im iy antibiotikiar bilan d av o lan ish i,
nasliy va x ro m o s o m a kasalliklari kiradi.
0
‘rta q u lo q n in g doim iy yallig‘lan ish kasalliklariga h a m k a tta e ’t i b o r
qaratiladi.
N u tq n in g t o ‘liq riv o jla n m a g a n lig in i b a r t a r a f e tis h d a k o r r e k s i o n -
p e d a g o g ik is h tizim i
0 ‘q itis h n in g b irin c h i b o sq ich i b ir s o ‘z d a n va m o r f - o ‘z a k s o ‘z d a n
ib o r a t g a p l a r
L o g o p ed ik t a ’sir k o ‘rsatishning asosiy vazifasi — istalgan t o v u s h n i n g
n a m o y o n b o ‘lishi shaklida bo lalarn in g taqlidiy nu tq n i faoliyatini hosil
qilish, n u tq n i tushunish hajmini k e n g a y tirish d a n iborat.
Bu b osqich gapirmaydigan b o la la r b ilan olib boriluvchi l o g o p e d ik
ish u c h u n m o ‘ljal!angan. Bunday b o la la rn in g faol nutqi a lo h id a s o ‘z l a r d a n
iborat: b o la g a yaqin tanish kishilarni n o m la s h , to v u sh t a q lid i, s o ‘z
q ism laridan iborat ("da’' yoki "dada", "b o ” yoki "bobo", " b i - b i " - m a s h i n a
va hokazolar).
G a p irm a y d ig a n bolalarda, q o id a g a k o ‘ra k attalar so ‘ziga ta q lid qilish
chtiyoji b o ‘Imaydi. A gar n u tq iy taqlid faoliyati inavjud b o ‘Isa, u holda
b u ja r a y o n ikki-uch n o t o ‘g ‘ri artikulatsiyalanuvchi to v u sh lard an tuzilgan
b o ‘g ‘in komplekslari orqali a m a lg a oshiriladi: u n d o s h + u n li yoki aksincha
u n li+ u n d o s h .
G ap irm a y d ig a n b o l a l a m i n g faol !ug‘atida ayrim hollarda 5 - 1 0 ta,
b a ’z id a esa 25—27 ta s o ‘z birliklari b o la d i. N u tq rivojlanishi m obaynida
b o la to m o n id a n faqat s h u n d a y alo hida so‘zlardan foydalanish davri so ‘z-
g a p yoki bir so‘zdan ib orat g a p davri deb nom lanadi.
B ir s o ‘zdan iborat g a p l a r n u tq n in g norm al shakllanishi jarayonidagi
singari n u tq rivojlanishi b uzilishining barcha shakllarida h a m bolalar
n u tq i rivojlanishining b o s h l a n g ‘ich nuqtasi hisoblanadi.
Bir so ‘zdan va a m o r f s o ‘z la rd a n iborat gaplar davrida nutqni tushunish
d a ra ja si tu rlic h a b o ‘lishi m u m k i n : b o laning o ‘ziga q a ratilg an oddiy
iltim oslarni qiyinchilik b ila n tushunuvchi eng past darajad an so ‘zlarning
a l o h i d a g r a m m a t i k s h a k lla r i a h a m iy a tin i t u s h u n i s h g a c h a , m a sa la n ,
o t l a r n i n g birlik va k o ‘plik shakllarini farqlashga q iynaladilar. Ayrim
g a p irm a y d ig a n b o la la r s o d d a k o ‘makchili k o n stru k siy a la r m a ’nosini
tu sh u n a d ila r. Bunga ikki p r e d m e tn in g fazoviy m u n o sab atin i misol qilib
k o ‘rsatish m um kin: quti ic h id a , quti ustida, quti ostida quti yonida.
B a ’zi bir bolalar y e ta rlic h a passiv lug‘atga ega b o ‘ladilar, ular ota-
onasi, logoped va boshqalar iltimosiga ko‘ra og‘zaki ifodalangan, yetarlicha
m u ra k k a b va turli xil to p s h iriq la m i bajarish qobiliyatiga egadirlar. Bunday
b o la la r haqida o ta -o n a la ri o d a t d a shunday deydilar: " H a m m a narsani
tu sh u n a d ila r, biroq g a p ir m a y d ila r ”. Ayrim bolalarda nu tq n i tushunish
ju d a chegaralangan b o ‘ladi.
Bolalarning nutqni yaxshi tushunishi va yetarli darajada passiv lug‘atga
ega ekanligi haqida t a s a w u r t u g ‘ilganda ham q o ‘sh im c h a tekshiruvlar
o rqali shu yoshdagi s o g l o m bolalai^a nisbatan n u tq n i tushunishning
chegaralanganligini a n iq la s h g a erishiladi.
A gar gapirmaydigan b o la la m in g nutqni tushunishi darajasi past b o ls a ,
u h o l d a l o g o p e d i k i s h n i b i r i n c h i n a v b a t d a n u t q n i t u s h u n i s h n i
kengaytirishdan b o shlash lo z im . Logopediya a m a liy o tid a n m a ’lumki,
n u t q n i y etarlicha yaxshi tu s h u n i s h tufayligina b o la gapira boshlashi
m u m k i n . A gar n u tq n i t u s h u n i s h darajasi b i r m u n c h a yuqori bo 'lsa,
istalm agan tovush n u tq k o ‘rinishlarini hosil qilish vazifasi birinchi o ‘ringa
chiqadi.
G a p irm a y d ig a n b o la la r b ila n olib boriluvchi lo g o p e d ik ish g a um uniiy
ta v s iy a la r .
M ash g 'u lo tlarn i im k o n qadar kichik g u ru h lard a (3 kishidan
o s h m a g a n ) o ‘t k a z is h l o z i m . Y e ta k c h i m a s h g ‘u lo t s h ak li o ‘yindir.
M a s h g ‘u l o t l a r , a y n i q s a , i s h n i n g dastlabki b o s q i c h l a r i d a n o v e rb o l
to p s h iriq la r bilan t a ’m i n l a n g a n boMishi zarur. L ogopedik t a ’sirda aynan
bir s o ‘z materialini k o ‘p m a r o t a b a takrorlash va gapirm aydigan bola
b ila n bevosita hissiy aloqa o ‘rn atish zaruriy sharoit hisoblanadi.
Bu bosqichda bola n u tq in in g h a r q a n d a y k o 'r in is h n i rag‘batlantirish
m u h im . Bolani biron narsa aytishga yoki tak ro rlash g a m ajburlash kerak
em as. Ayt, takrorla kabi s o 'z la r d a n foydalanm aslik k erak , c h u n k i bo lad a
b u iltimoslarga negativ t a ’sirlanish yuzaga keladi.
Bu s o 'zlarn i m o s keluvchi savollarga yoki s o ‘z la rg a alm ash tirish
foydalidir ( o ‘ylab k o ‘rchi, t o p - c h i) . Yoki b ir t o m o n l a m a dialog harn
foy d ad an holi em as, b u n d a katta o d a m h a m savol b e r a d i, h a m o ‘zi javob
beradi. Bola to m o n id a n hozirgina talaffuz etilgan t o v u s h taqlidini bir-
ikki takrorlash ham yaxshi natija beradi. M asalan; b o la bilan o ‘yinchoqni
javon oldiga borib, h ay ra to m u z s o ‘raladi: "Q arachi, b u y e rd a kim paydo
b o ‘ldi? Uloqcha?!" U loqchani t o m o s h a qila tu rib , b ir n e c h a m aro tab a
ulo q ch a ovozini imitatsiya qilish lozim: " M e -m e -m e " . U lo q c h a n in g b u m i,
q u lo g ‘i, dum chasini bolaga ko‘rsata tu rib , logoped q iziqsinib so ‘raydi.
"U lo q c h a qan d ay yig‘lashini sen bilasanm i?" B o la d a n istalgan tovush
reaksiyasini olish zarur.
Biroq, am o rf — o ‘zak s o ‘zlami (bola to m o n id a n yaratiluvchi) masalan,
k u c h u k so ‘zi o 'rn ig a — "chu" yoki s ic h q o n s o ‘zi o ‘rniga — "chi" s o ‘zlarini
bolalar ortidan takrorlash m u m k in em as. Bolalar faqat t o ‘g ‘r ¡ talaffuz
qilinuvchi s o ‘z va gaplarni eshitishlari lozim.
N u tq n i tu s h u n is h n i riv o jla n tiris h
Logopedik ta ’sim ing asosiy vazifasi passiv lug‘at boyligini t o ‘ldirishdan
iborat. Bolalarga o ‘yinchoqlari, t a n a a ’zolari, kiy im -kechaklari, jonivorlar,
alo h id a p red m et va hodisalar n o m la ri va shu k a b ila m in g n o m la rin i eslab
qolish taklif etiladi.
Passiv fe’l lug'ati b o l a n i n g o ‘zi t o m o n i d a n a m a lg a oshiriluvchi xatti-
h a rak atlar n o m id an iborat b o ‘lishi lozim ( o ‘tiribdi, y u rib d i, kiyinyapti
va hokazo). Bundan tashqari o kziga yaqin kishilar b ajaray o tg an xatti-
harakat nomlarini h a m bilishi lo z im , a m m o bu lug‘at faqat bolaning
bevosita bir necha m aro tab a o ‘zi kuzatg an x a tti-h a ra k atlar n o m i bilangina
c h e g a r a l a n i s h i m u m k i n . S h u n i e s d a t u t i s h l o z i m k i , n u t q i t o ' l i q
rivojlanm agan bolalarda passiv fe ’l lu g 'ati passiv p r e d m e t lug‘atid an
b i r m u n c h a kam b o ‘lishi m u m k in . S h u sababli a g a r b o l a l a r p re d m e t
n o m larin i bilsa, u holda im kon q a d a r tezroq u l a m i h a ra k a t n om larini
t u s h u n i s h g a , s h u n i n g d e k , s o d i r e t i l a y o t g a n h a r a k a t l a r y u z a s i d a n
beriiayotgan savollarni tu sh u n ish g a o ‘rgatish zarur: q a y e rd a ? qayoqqa?
n im a? nim ga? qayerdan? kim u c h u n ?
N u t q n i t u s h u n i s h n i r i v o j l a n t i r i s h n i n g d a s t l a b k i b o s q i c h l a r i d a
bolalardan alohida so ‘zlarni tu s h u n is h n in g aniqligi ta la b q ilin m ay d i, shu
sababli qayerga-qayerdan, o c h - y o p va h o k a z o sin g a n s o ‘z la m i farqlash
vazifasi birinchi o ‘ringa q o ‘y ilm aydi. Q a y e rd a ? K im g a ? va shu kabi
savollarni tushunishga o ‘igatish ja ra y o n id a b o la la r d a stla b b u s o ‘zla m in g
tu rlic h a tovush ifodasiga ta y a n m a y d ila r, balki s a v o ln in g k e n g nutqiy
m a tn ig a ta yanadilar. Buning u c h u n logoped savolida bolalarga yaxshi
tanish b o ‘lgan "yordam b eruvchi” s o ‘z b o ‘lishi kerak. S h u n d a n so ‘nggina
b o l a l a r b u s a v o lla rn i yaxshi t u s h u n i s h g a o ‘r g a n a d ila r. S e k i n - a s t a
savollardan barch a "yordam beruvchi" s o ‘zlar olib tashlanadi. S h u sababli
logoped d astlab jaranglanishi b o ‘yicha o ‘xshash s o ‘roq so ‘ziar bilan birga
turli xil p re d m e t va harakatlar nom ini q o ‘llaydi, masalan: qayerdan olding?
(kitob) qayerga q o ‘yding?, kim ga berding? X uddi sh unday q o ‘g ‘irchoqni
kiyintirish (kiyinm agan b o ‘Isa), eshikni yopish (ochiq boMsa) iltimos
qilinadi, a m m o bola oldiga ikki h ara k a td a n birini taniab bajarish masalasi
q o ‘yilm aydi, masalan: qoshiqni o l —qoshiq bilan ol. Logopedik ishning
keyingi b osqichlarida s o ‘roq s o ‘z!ari bir xil fe ’llarda q o ‘llaniladi: qayerga
kelding? q a y e rd a n kelding? va hokazo.
0
‘ziga qaratilgan nu tq n i (n o rm a l eshitish va birlamchi saqlangan
i n t e l l e k t d a ) y o m o n t u s h u n u v c h i g a p ir m a y d ig a n b o l a l a r b ila n olib
boriluvchi logopedik ish vaziyatni ko‘p m a ro ta b a ta krorlab gapirishdan
boshlanadi.
K a tta o d a m vaziyatdan foydalanib bola olgan pred m etiarn i, bajargan
h a r a k a t i n i , b o l a n in g his q ilg a n hissiyotlarini (sovuq, issiq va h .k.)
nom laydi.
K a tta o d a m 2—4 so ‘zdan ib orat qisqa gaplar bilan orasida pauzalar
qilib, a y n a n b ir so‘z birikmasini 2 - 3 m arotaba takrorlaydi. N o m lan u v ch i
p r e d m e t l a m i n g tu rlicha o ‘z aro m u n o sab atin i aks ettiruvchi so ‘z!ar h a r
xil g r a m m a tik shakllarda b ir n e c h a m aro tab a takrorlanadi. Barcha so ‘zlar
b o ‘g ‘inlarga b o ‘linm ay tabiiy o h a n g d a gapiriladi, a m m o c h o ‘zib talaffuz
qilinuvchi u n l i l a r o ‘z holicha gapiriladi. Logopedning butu n nutqi bolaga
qaratilgan savollar bilan boyitilgan b o ‘lishi lozim. Bolada faol lug‘atida
mavjud nutq iy vositalar y o rd am id a kattalar bilan muloqot qilish ehtiyojini
tu g ‘dirish zarur.
B o lan in g ushlagan, silagan, k o ‘igan predmetlari nom ini eshitgan,
o ‘zi b a ja rg a n harakatlari n o m in i k o ‘p m a ro ta b a esh itg an id an s o ‘ng,
b o la d a n ta n is h p red m etn i olib kelish yoki shu predm et bilan b o g l i q
b i r o n - b i r h a r a k a tn i bajarishni iltim os qilish m u m k in . A g a r b o la bu
iltimoslami tushunm asa logopedning o ‘zi predm etni oladi va uning nomini
yana b ir m a r o ta b a takrorlaydi.
G a p ir m a y d ig a n bolalar bilan ishlashda, b unday boialarning passiv
lug‘a tin i c h a l g ‘ituvchi s o 'z la r bilan toMdirish tavsiya etilmaydi.
M a s h g ‘ulotni o ‘tkazishda o ‘yinchoqlar, kiyim -kechak, oziq-ovqat va
shu k a b ila r k o ‘rgazmali material b o ‘lib xizmat qiladi.
N u tq iy ta q lid n i fa o lla s h tiris h
N u tq s iz bolalar bilan olib boriluvchi logopedik ishda k attalar s o ‘ziga
taqlid qilish ehtiyojini tu g ‘dirish mas'uliyatli vazifa hisoblanadi. Taqlidiy
nutqiy reaksiyalar har qanday tovush komplekslarida ifodalanishi mumkin.
Shu sababli logoped shunday b ir s h a r o itn i yaratishi zarurki, b u n d a b o l a d a
aynan b irto v u s h birikmasini talafïuz qilish (takrorlash) istagi p ay d o boMishi
lozim . C h u n o n c h i , logoped iltim osiga k o 'r a bola hayvonlar va q u s h l a r
ovoziga ta q lid qiladi: " m o ‘- m o ‘", " k u - k u ' \ "chi-chi" va hokazo.
N u t q riv o jla n ish in in g bu d a v r i d a b o l a l a r o ‘y in c h o q la r n i, t a n i s h
predm etlarni, h arakatlam i, o ‘z istaklari va munosabatlarini o ‘zlariga q u la y
tovush shaklida nomlashlari m u m k in .
Bu d a v rd a n "sakrab o ‘tib ketish g a" urinish n o to ‘g ‘ri boMardi. B iro q
b o l a l a r n i n g a v t o n o m n u t q i n i k e n g a y t i r i s h s h a r t e m a s . D a s t l a b k i
im kon iy atd ay o q s o ‘z kom binatsiyalariga o ‘tish m uhim . B u n d a b o l a d a
hech boMmaganda s o ‘zlarni/ig a y rim q ism larin i taqlid b o ‘yicha a m a l g a
oshirish zarur.
Bolalar nu tq in i faollashtirish y oki n u tq iy taqlidni hosil qilish b o l a n i n g
am aliy faoliyati o ‘yin, k o ‘rgazmali vaziyat bilan uzviy b o g ‘liq b o ‘Iishi
lozim. Bunga turli xil, a m m o z a r u r iy sh a rt sharoitlarda erishiladi: b o l a
bilan hissiy aloqaga kirishishda, n u t q n i tu s h u n ish n in g m a ’lu m d a r a ja s id a ,
diqqat tu rg ‘unligida, taqlid m o tiv a tsiy a sin in g mavjudligida k o ‘p n a r s a
o ‘y in la r n in g q a n c h a l i k q iziq a rli t a s h k i l qilin ish ig a, g a p i r m a y d i g a n
b o l a l a r n i n g ijo b iy h i s s iy o tla r ig a q a n c h a l i k c h u q u r t a ’s i r e t i s h g a ,
logopcdning q ay darajada ijodkorligiga bogMiqdir.
Taqlidiy nutq iy faoliyatni fa o llish tirish d a kerakli natijaga e r i s h i s h
u c h u n taqlidni rivojlantirishni u m u m a n olganda "M en kabi b a ja r ” d a n
boshlash kerak. Bolalami p re d m e t b ila n bajariluvchi h ara k a tla rg a , q o ‘l,
oyoq, bosh harakatlariga taqlid qilishga o ‘rgatish lozim. L o goped o ‘zi va
bolalarning xatti-harakatlarini so ‘zlar b ila n , agar iloji b o l s a s h e ’riy s h a k l d a
t o l d i r i b turadi.
Q o l panjalari harakatlariga ta q lid qilishni rivojlantirishga, a y n i q s a ,
jiddiy yondashish tavsiya etilad i(m ay d a q o ‘l motorikasi rivojlantirilm aydi,
balki q o ll harakatlariga taqlid rivojlantiriladi).
L o g o p ed ik is h n in g y a k u n i
O g ‘zaki n u tq n i shakllantirish b o s q ic h id a olib boriladigan l o g o p e d i k
ish y akunida b o la la r passiv lug‘a t la r id a p r e d m e t va h a ra k a tla m i u l a r n i n g
so ‘z belgisi bilan taqqoslashga o ‘rganishlari lozim. Bolalarning p a ssiv
lug‘ati quyidagilardan iborat b o ‘ladi:
1. Bola d o im iy k o ‘ruvchi p r e d m e t nom lari.
2
. 0 ‘zi yoki tanish kishilari b a ja rg a n xatti-harakatlar n o m lari.
3. Ayrim h o la tla r nomlari (issiq, s o v u q , iliq).
Do'stlaringiz bilan baham: |