21-B O B . BOLALAR SEREBRAL FALAJIDA OLIB
BORILADIGAN LOGOPEDIK ISHLARNING 0 ‘ZIGA
XOS XUSUSIYATLARI
B o lalar Serebral falaji — b u bosh miya harakatlantiruvchi zonalari va
b o s h m iy a d a g i h a r a k a tn i y o ‘n altiru v ch i y o l l a r n i z a ra rla n is h i b ilan
k e c h a d ig a n m arkaziy nerv sistemasi kasalligidir. Bolalar Serebral falajida
m iy a n in g harakat va n u tq sistem asida erta organik buzilishlar kuzatiladi.
Bu buzilishlam ing sabablari turlicha boMishi mumkin: infcksion kasalliklar,
h o m ila d o rlik davridagi turli intoksikatsiya va jarohatlanishlar, surunkali
kasalliklar, o n a va h o m ila q o n in in g rezus faktor va guruhi b o ‘yicha
n o m u n o sib lig i. B u n d an ta sh q a ri homilaning erta yoki kech tu g ‘ilishi,
g e n e tik faktorlar h a m asosiy shartlardan boMishi m um kin.
B olalar serebral falaji o n a homilasining faoliyatini buzilishi natijasida
s o d ir b o l a d i g a n akusherlik jarohatlari, tug‘ruq paytida kindikni b o ‘yin
a tro fid a o ‘ralab qolishi n atijasida ham paydo boMishi m u m k in . Bunday
h o la td a b o laning m arkaziy nerv sistemasiga kislorod yetishm ay qolib,
b osh m iya nerv hujayralarini zararlanishiga olib keladi.
Bolalar serebral falaji tu g ‘ruqdan keyin neyroinfeksiyalarning kechishi
va b o s h miyani q attiq ja ro h a tla n is h id a n ham kelib chiqishi m u m k in . Bu
b o lalard a barcha harakat funksiyasini shakllanishida susayish va buzilishlar
k uzatiladi. Boshni ushlash, o ‘tirish, turish funksiyalari qiyinchilik bilan
yoki kechikib shakllanadi. Bolalar Serebral falajida harakatni buzilishi
asosiy n u q so n hisoblanib, u o ‘ziga xos m o to r anam aliyani rivojlanishini
k o ‘rsatadi, bu esa o ‘z navbatida bola asab-psixik funksiyasini rivojlanishiga
salbiy t a ’sir k o ‘rsatadi.
B o la la r serebral falajida harakat sohasini buzilishi turli darajada
n a m o y o n b o ‘ladi: h a ra k a tn in g buzilishi shunday ogMr boMishi m um kinki,
u b o l a n i n g e r k i n h a r a k a t q i l i s h i d a n b u t u n l a y m a h r u m q i l a d i ,
m u sk u lla rn in g tonusi deyarli z a ra r k o'rm agan taqdirda h a m bolalar o ‘z-
o ‘ziga xizm at qilish m alak alarin i qiyinchilik bilan egallaydilar.
Bu n u q songa ega b o la la rd a faqat harakat qilishdagi qiyinchiliklar
m u a m m o tu g ‘d irm a y d i, balki ularda t o ‘g ‘ri harakat qilishi haqidagi
ta s a w u r l a r n i y o ‘qligi h a m d a shakllanmaganligi n a m o y o n b o ‘ladi
B o l a l a r d a g i h a r a k a t b u z i l i s h l a r i o ‘z - o ‘ziga x i z m a t k o ‘r s a tis h
m alakalarini egallanishini murakkabligi, ularni atrofdagi kattaiarga qaram
qilib qo 'y ad i. Bu ularda passivlikni, tashabbus ko'rsatmaslikni shakllantirib,
m o tiv a tsio n va irodaviy so h a n i buzilishiga olib keladi. S h u n d ay qilib,
h a ra k a t buzilishlari b o la n in g psixik rivojlanishiga katta t a ’sir k o ‘rsatadi.
H a ra k a tn in g buzilish d arajasid an qat'i n a z a r b u bolalarda hissiy-irodaviy
s o h a , xulq, intellekt, eshitish va ko'rish izdan ch iq q an boMib, talvasa
s in d ro m i kuzatiladi.
B u n d a y bolalarning k o ‘pchiligida aqliy m ehnat qilishi buzilgan boMib
u la r te z c h a r c h a b qoladilar. Biror-bir m a q s a d g a yo'naltirilgan faoliyat
bajarilayotganda ular b o ‘shashadilar yoki te z ja h lla ri chiqadi va b e rilg a n
to p s h iriq la m i qiyinchilik bilan b a jarad ilar. B a ’zi b o lalard a c h a r c h a s h
o q ib a tid a h a r a k a tid a bezovtalik p a y d o b o l a d i . Bola o ‘z ic h a h a r xil
h a r a k a t l a r q ila d i, turli i m o - i s h o r a l a m i k o ‘r s a ta d ila r , s o ‘lagi o q a d i .
B olalarning ixtiyoriy faoliyatida ta r tib lik k a erish ish k a tta q iy in c h ilik
tu g ‘diradi.
K o‘pgina bolalar taassurotlarga b eriluvchan, bo sh q alar tez xafa boMadi,
ovoz toniga, ta n b e h g a y o m o n reaksiya q ila d ila r ularda q o ‘rquv, siy d ik
tu ta olm aslik, qayd qilish va boshqa b u z ilis h la r kuzatiladi.
Bolalar serebral falaji klinikasida n u tq buzilishi asosiy o ‘rinni egallaydi.
Bolalar serebral falajida nutq buzilishi c h a s to ta s i 80% ni tashkil eta d i.
N u t q buzilish larin in g o ‘ziga xos t o m o n l a r i m iy an i q ay d a r a j a d a
zararlanishiga q a ra b belgilanadi. S erebral falajga ega b olalarda b a ’zi m iy a
s o h a s id a g i z a r a r l a n i s h b ilan b ir g a b o s h m i y a p o ‘s t l o q q i s m i n i n g
buzilishlarini ikkilamchi rivojlanmaganligi yoki k e c h shakllanganligi h a m
n a m o y o n b o l a d i . Bu miyaning o n t a g e n e t i k t o m o n d a n yosh b o ‘lgan
boMimlari b o l i b , u insondagi psixik va n u t q faoliyatini sh ak lla n ish id a
m u h im ah am iy atg a ega.
Bolalar serebral falajida nutqni kech rivojlanishiga sabab, m iy a n in g
po'stloq b o ‘lim larini sekin shakllanishigagina e m a s , balki ularda a m a liy
faoliyatni yetarli emasligi, a tr o f - m u h it h a q i d a bilim va t a s a w u r l a r n i
yetishmasligidir. Tarbiyaning n o to ‘g ‘ri kechishi n u tq rivojlanishini o r q a d a
qolishini m urakkablashtiradi. Bu b o la la r h a y o tin in g birinchi yillarida turli
davolash muassasalarida b o la d ila r, a g a rd a u y erd a pedagogik ishga yaxshi
a h a m iy a t b e rilm a s a b o laning n u tq iy rivojlanishi kechikishi m u m k i n .
Bundan tashqari, bolalarning onasidan u z o q d a bo'lishi salbiy e m o ts io n a l
holat, yangi m u h itg a o ‘rgata olm aslik n u t q rivojlanishiga salbiy t a ’sir
ko‘rsatadi. U y sharoitida kattalar bolani j u d a avaylab h a m m a m ajburiyatni
o ‘z z im m alarig a oladilar. Bu b o lalard a faoliyat va nu tq iy m u l o q o tg a
boMgan talabni shakllantirm ay q o ‘yadi. B o la la r Serebral falajida n u tq
buzilishlari p a to g en ezid a harakat pato lo g iy asi m u h i m o ‘rin tu ta d i. Bu
bolalar bilan logopedik ishni tashkil q ilishda n u tq va harakat buzilishlarini
klinik va p ato g en etik umumiyligini tu s h u n i s h a h a m iy atli hisoblanadi.
Bolalar serebral falajida m atorikani bu zilish in i o 'z ig a xos t o m o n l a r i
bu ixtiyoriy harakatlarni shakllanm aganligi e m a s , balki so d d a t u g ‘m a
harakat av to m atizm larin i saqlanib qolganligidir. N o rm a l rivojlanishda
bu reflekslar b o la n in g ikki oyligida p a y d o b o ‘ladi.
T o n ik labirint refleksni n a m o y o n b o ‘lishi b o la n in g bel sohasidagi
bukuluvchi m u sk u llam in g tonusi o s h m a g a n lig id a k o ‘rinadi. U n in g b o sh i
orqaga egilib b o ‘yin va artikulatsion m u s k u l l a r taranglashgan, o y o q va
q o ‘llar c h o ‘zilgan holda boMadi, b u n d a y b o la b o sh in i k o ‘tara o lm a y d i
yoki q iy in c h ilik b ilan bajaradi, o ‘giri1a o l m a y d i . Q o r n i d a y o t g a n d a
bukuluvchi m u sk u ü a r t o n u s d a b o ‘ladi, sh u n in g u c h u n u boshini k o ‘tara
olm aydi.
S im m etrik b o ‘yin t o n i k refleksini n a m o y o n b o ‘lishida muskul tonusi
b o la n in g boshini joylashishiga qarab o ‘zgarib tu radi.
Assimetrik b o ‘yin t o n i k refleksi boshni b i r t o m o n g a o ‘girganda o ‘sha
t o m o n d a g i q o ‘l va o y o q n i t o ‘g ‘rilovchi m uskul to n u si oshishi bilan
n a m o y o n b o l a d i . B u n d a y b o la la r bilan logopedik ish o ‘tkazilganda tonik
refleks artikulatsion a p p a ra tn in g muskul tonusiga ta 'sir o'tkazishim hisobga
olish zarur. Tonik labirint refleks til ildizini muskullarini tonusini oshiradi.
Sim m etrik to n ik refleksida tilni uchi va y on muskullari tonusi oshadi.
B u n d a ovoz hosil b o l i s h i , nafas olish, og'izni ixtiyoriy ochish, tilni oldinga
va yuqoriga harakatlantirish qiy in kechadi.
Assimetrik b o ‘yin to n ik refleksida nutq muskulaturasida tonus oshadi,
to n u s bolani boshini o lgirayotgan tomonga qaram a — qarshi ravishda oshadi.
Bolalar serebral falajida artikulatsion m atorikani buzilishini o ‘ziga
xos to m o n la rid a n biri o g ‘iz avtom atizm i bilan b o g l i q tu g ‘m a reflekslarni
q a y ta rivojlanishidagi t o 'x t a b qolishdir: bular so ‘rish, yutish reflekslari,
t i s h l a s h va b o s h q a l a r . Bu reflekslarni n a m o y o n b o ‘lishi ixtiyoriy
artikulatsion harakatlarni rivojlanishiga t o ‘sqinlik qiladi.
N utq-harakat analizatorlarining organik zararlanishi nutq tovushlarini
artikulatsiya qilishni buzilishiga, ovozni, nafasni, n u tq tem p i va ritmi
lining intonatsiyasini iz d a n chiqishiga olib keladi. Fonetika-fonem atik
buzilishlar yetakchi hisoblanadi. Bular bolalar Serebral falajida dizartriyani
o ‘ziga xosligi, bu uni n u tq muskullariga tonik reflekslar orqali ta's ir etishda
n a m o y o n boMadi. Bu esa o ‘tkaziladigan logopedik ishni o'ziga xos ravishda
o 't k a z ish n i talab etadi.
Logopedik ish b o la n i s h u n d a y holatida o ‘tkaziladiki, tonik reflekslar
n u t q m atorikasiga d e y a rli t a ’sir o 't k a z m a s i n . Bu h o lat lo goped va
nevropatolog ham korligini t a la b etadi. Agarda bola logopedik m ashg‘ulot
o ‘tila y o tg a n d a o ‘tirç>an holat b o ‘lsa diqqatni uni boshini harakatiga qaratish
zarur: bosh ko’krakka tu s h ib ketmasligi, atrofga qiyshaymasligi, orqaga
h a m ketib q o lm asd an o ‘rta chiziqda turishi zarur. Z a r u r hollarda bosh
m axsus apparat y o rd a m id a u sh la b turiladi. M ash g ‘ulot o ‘tkazilayotganda
o y n a va lo gopedning yuzi b o la ko'zi chizig‘ida joylashishi zarur. Bola
u c h u n zarur holat t a n l a n g a n d a n so‘ng massajga so 'n g ra artikulatsion
m u s k u l a t u r a g i m n a s t i k a s i g a o 't i l a d i . B o l a l a p S e r e b r a l falajidagi
d izartriyaning o ‘ziga xos to m o n la ri bu u m u m iy va nutqiy matorikani
b o ‘zilishi, dizartriyani turli shakllarini, bolalar Serebral falajini m a'lu m
b i r s h a k lla ri b ilan bogM iqligidir. Ishni ta y y o r lo v d a v r id a u m u m iy
m uskullarni bo'shashtirish va n u tq muskulaturasidagi to nusni kamaytirish
m u h i m vazifa hisoblanadi.
Spastik diplegiyada psevdobulbardizartriya 80% , gemiparitik shaklida
esa kasallarning u c h d a n b ir qism ida (30-35%) kuzatiladi.
Bolalar serebral falajining giperkinetik d arajasi m iyaning qob iq osti
boMimlarining ja ro h a tla n ish i bilan bogMiqdir. U m u m i y va artikulatsion
m o to rik a sid a g i b u z ilis h la r q u y id a g ila r d a n a m o y o n boMadi: m u s k u l
to n u sin in g o ‘zgaru v ch an lig i (d isto n iy a ), h a r a k a t l a m i n g ixtiyorsizligi,
h a ra k a t va n u t q a k tid a g i h issiy o tn in g y o ‘q!igi. N u t q n i n g p r o s o d i k
t o m o n l a r i d a k a m c h i l i k l a r n i y a q q o l n a m o y o n boM ishi. H a r a k a t
motorikasidagi kabi nutq motorikasida h a m kerakli h olatlam i u s h la b
tura olish buzilgan boMadi. Harakatdagi kam chiliklaridagi va nutq h arakati
artikulatsion, nafas m uskulaturasida, h a l q u m paylariga tarqaluvchi t o n i k
sp azm alar hisobiga qiyinlashishi m u m k in . B S F n i n g geperkinetik shaklida
(ekspiramid) ekstrap iram id , yoki b o s h q a c h a qilib aytganda qobiq osti
dizartriya kuzatiiishi m u m k in . B S F n in g g ip e rk in e tik shakii u c h u n k o ‘p
hollarda kuzatiladigan (5 dan 20% gacha) e s h itis h qobiliyatining susayishi
xarakteriidir.
B S Fning ato n ik -a ta k tik shaklida m i y a c h a n i n g va uning m iy a n in g
b o s h q a tiz im la ri b ilan b o g ‘liq b o ‘lgan j o y l a r i , a y n iq sa k a tta y a r i m
sharlarning p e s h a n a boMimlarining ja r o h a t l a n i s h i kuzatiladi. U m u m i y
va artiqulyatsion m o torikaning buzilganligi m u s k u l tonusining sustligi,
harak atlaran iq lilig in in g y o ‘qolgan!igi, r it m i n i n g buzilganligida n a m o y o n
boMadi. B S F n in g b u shaklida m iyachali d iz a r tr iy a kuzatiladi. U n i n g
chistotasi 7 0-75% ni tashkil etadi.
B S Fning en g ogMr shakii ikki t o m o n l a m a gem iplegiya hisoblanadi.
B unda katta y a rim shakllarning ja ro h a tla n is h i kuzatiladi. Bunda o y o q va
qoMlar harakati, k o 'p r o q qoMlar harakati b u z ilg a n boMadi. Bolalarda statik
va lo k o m o to r funksiyalar y o ‘q boMadi. N u t q buzilishlari isevdobulbar
d izartriyaning ogMr ko 'rin ish id a, b a ’z a n a n a r t r i y a k o 'r n ish id a , b a ’zi
hollarda esa b u lb a r buzilishlar ko‘rinishida n a m o y o n boMadi.
Ayrim hollarda bolaning o'zida B S F n in g tu rli shakllarining birgalikda
kelishini k u z a tis h m u m k i n . B u n d a y h o l l a r d a d iz a tr iy a n in g a r a l a s h
shakllarini kuzatish mum kin. Logoped n ev ro p ato lo g bilan birgalikda n u tq iy
nuqsonning boshlovchi turini aniqlab olish z a ru rd ir.
B S F n i n g d i z a r t r i y a s i d a a s o s iy x u s u s i y a t k i n e s t e t i k i d r o k n i n g
rivojlanmaganligi hisoblanadi. B unda b o la h a r a k a t l a m i qiyinchilik b ila n
va chegaralangan ta rz d a bajaradi, qoM va o y o q la ri harakatini, artikulatsion
o rg an lar harakatini va holatini b o ‘sh s e z a d i. Bu esa artikulatsion va
um um iy disproksiyaning paydo boMishiga s a b a b boMadi, natijada m aq sad g a
y o ‘naItirilgan harakatlam i bajarishni q iyinlashtirib, to v u sh lartalaffu zin in g
buzilishini kuchaytiradi.
B S F d a log o p ed ik ishning m aqsadi a r t i k u l a t s i o n holat va h a r a k a t
sezgilarini rivojlantirishdan iboratdir. A rtik u la ts io n harakat sezgilarini
yaxshilash u c h u n olib boriladigan m a s h q l a r o y n a y o rd am id a h a r a k a tla m i
ochiq ko‘z bilan k o ‘zatish va harakatlarini y o p iq k o ‘z bilan diqqatli boMib
sezish kabi m a s h q la r navbatm a navbat qoMlaniladi.
BSFda nutq va u m u m iy motorikaning buzilganligi o'rtasidagi bog'liqlik
a r t i k u l a t s i o n m o t o r i k a d a g i m u r a k k a b b u z i l i s h l a r q o ‘l h a r a k a t i
funksiyalarining buzilishiga olib kelishida h a m n a m o y o n boMadi.
N u tq va q o ‘l h arak a tla rin in g bog‘liqlig¡ 1928-yilda V.M . Bexterev
to m o n id a n an iq la n g a n b o ‘lib, u q o ‘l harakatlarining rivojlanishi nutqning
rivojlanishiga t a ’sir k o ‘rsatlshin¡ ko‘rsatib o ‘tgan. M .M .K olsova (1973)
t o m o n i d a n o l i b b o r i l g a n t a d q i q o t l a r s h u n i k o ‘r s a t a d i k i , b o l a
barm oqlarining h a ra k a ti m arkaziy asab tizim ining shakllanishiga t a ’sir
k o ‘rsatib, bola n u tq in in g ja d a l rivojlanishiga y o rd a m berar ekan.
U shbu m a ’l u m o t l a r logopedik ishlar bilan b o laning q o ‘l va u m u m iy
m otorikasini riv o jlan tirish ishlarini birgalikda olib borish zarurligini
k o ‘rsatadi.
BSFda dizartriyali b o la la r turli harakatlarni bajarganlarida u m u m iy
va nutq m usk u latu rasid a muskul tonusining oshganligi ularning acocíy
belgilaridan biri h i s o b la n a d i. M ashg‘u lo tla r vaq tid a b o lad an h a d d a n
tashqari kuch talab etilm aydi. Chunki bu narsa muskul tonusining ortishiga
va tovush talaffuzining buzilishining kuchayishiga olib kelishi m um kin.
N u tq iy nafasni rivojlantirish u ch u n puflashga oid turli m ashqlar tavsiya
etiladi. Lekin kíchik yoshdagi Serebral falajli b o la la r u c h u n bu m ashqlar
h a r doim ham foydali b o ‘lavermaydi. C h u n k i ular bu m ashqni bajarishda
h ad d an tashqari k u c h ishlatishlari m u m k in . Bu esa u m u m iy muskul
tonusining ortishini kuchaytirishi mumkin.
BSFda artik u latsio n m otorikaning buzilishi bola nutqining talafíuz
to m o n in in g shakllantirishini qiyinlashtiribgina qolm ay, balki fonem atik
idrokning ik kilam chi buzilishiga olib kelishi m u m k in . Bu esa bolada
s o ‘zning tovush analizi h a m d a to vush-bo‘g ‘in tizim ining buzilishiga olib
keladi.
Lekin h a m m a b olalarda ham s o ‘zning tovush tarkibini o ‘zlashtirishdagi
qiyinchiliklar bir xil d a ra ja d a n am oyon b o la v e r m a y d i. Ayrim bolalar
s o ‘zni alohida to v u s h elem entlariga b o l i s h d a yaqqol qiyinchiliklarga
uchrasalar, boshqalari esa tovush tahiilining odd iy shakllari (bilan)ni
q o l la s h n i eplay oladilar. K o ‘pincha ularda s o ‘z n in g tovush tahlilidagi
qiyinchiliklar to v u sh larn i n o t o ‘g ‘ri talafTuz qilishda n am o y o n b o la d i.
Va, nihoyat, ju d a k a m hollarda bolalarda s o ‘z n in g tovush tahlilidagi
qiyinchiliklar va to v u sh la rn i n o t o ‘g ‘ri talafTuz qilish hollari kuzatilmasligi
m u m k in . Bu esa b o la la rd a g i fonetik-fonem atik buzilishlarni b a rta ra f
etishda differensial y o n d a sh ish n i talab etadi.
Serebral falajli va dizartriyali bolalar bilan olib boriladigan logopedik
i s h l a r a r t i k u l a t s i o n k o ‘ n i k m a l a r n i , f o n e m a t i k i d r o k va a n a l i z n i
rivojlantirishga q a ra tilg a n b o l i s h i kerak.
S e re b ra l falaj v a d i z a r t r i y a b ila n x a s t a l a n g a n b a r c h a b o l a l a r
artikulatsion m a la k a la rn i, fonem atik eshitishini, idrok va tahlil qilishni
ta k o m illa s h tiris h g a y o 'n a l t i r i l g a n lo g o p e d ik ta d b ir la r n in g k o m p le k s
454
tizim ini o'zlashtirishdagi spetsifik q iyinchiliklar x ara k te rli xususiyatdir.
N. N. M alofeev (1985-yilda) Serebral falajli k ic h ik yoshdagi m a k ta b
o ‘quvchilari to m o n id a n otlarni va fe’llarni n u t q d a ishlatish chastotasini
0‘rganib chiqdi. Shu narsa aniqlandiki o t, f e ’l v a o ld q o ‘sh im c h a la r
ularning b utu n lug‘at boyligining 90 % ni tashkil q i l a r ekan. Boshqa so ‘z
turkum lari Iug‘a td a yetarli berilmagan. Bir xil s o ‘z l a m i k o ‘p m artaiab
takrorlash, fe’llarni t o ‘g ‘ri ayîa olmaslik o 'r i n l a r i , u larn in g m a'n o sin i
aniq ayta olmaslik b o la la r u c h u n xarakterli x u s u s iy a tla r ekan.
Serebral falajli kichik m aktab yoshidagi b o l a l a r d a leksik-sem antik
b u z ilis h la r L .B .X alilo v a t o m o n i d a n 1 9 8 4 - y ild a o ‘rg an ilg a n edi. Bu
o lrganishdan shu narsa aniqlandiki, b o la la r k o ‘p s o 'z l a m i n g m a ’nosini
bilmaydi, bir s o 'z n in g m a ’nosini shu s o ‘z ta la ffu z ig a o ‘xshashi (bilan)
b o ‘lgan boshqa s o ‘z n in g m a ’nosi bilan a l m a s h tir ib y u borishadi, so‘zning
s e m a n tik a sin i u n g a s in o n im i j i h a td a n m u n o s a b a t d a b o ‘lgan b o s h q a
so'z larn in g leksik m a ’nosi bilan chalkashtirib y u b o r a d i. Ba’zi o 'rin la rd a
s o ‘z ta rtib id a u n i n g a so siy m a z m u n i n i t u s h u n m a y tu r ib , k o n k re t
m a ’nosinigina ajratib k o ‘rsatadi.
Bolalar k o ‘p m a ’noli s o ‘zlarning m a ’n o la r i o 'rta s id a g i funksianal
u m u m i y l i k n i b e lg ila s h d a q iy n a lis h a d i, u l a r d a a m a n t i k t a s a v v u rla r
chegaralangan, til abstraksiyalari va u m u m l a s h t i r i s h l a r yetarli emas.
Serebral falajli bolalarda leksik xarakterli b u z ilis h la r kasallikning o ‘ziga
xosligi bilan izohlanadi. Harakat buzilishlari va ijtim oiy aloqalarning
chegaralanganligi sababli bola to m o n id a n te v a r a k - a tr o f g a ongli ravishda
m u n o sa b a td a b o klish b irm u n c h a cheklangan. Bu b o l a l a r Serebral falajida
an alizato rfao liy atin in g rivojlanishining u m u m i y buzilishi bilan kom pleks
assotsiatsiyalarini shakllantirishdagi q iy in ch ilik lar v ujudga keladi.
Bola predm etlardagi o'xshash va farqli t o m o n l a r i n i mustaqil ajrata
olish qobiliyatiga ega em as. Faqatgina am aliy fa o liy a t d a v o m id a atrofdagi
predm etlarni u m u m iy tarzda idrok qilishning, fa h m la s h n in g asosini tashkil
qiluvchi kompleks assotsiatsiyalar shakllanishi m u m k i n . M aktabgacha
yoshdagi bolada idrok qilishning va t a s a w u m i rivojlantirish faoliyatining
h a r xil turlarida (p re d m e t-a m aliy , m e h n a t, tasv iriy s a n ‘at) o'yinlarda
am alg a oshirilib boriladi.
S h u n d a y q ilib , b o l a l a r d a s o ' z l a r l u g * a t i n i n g r i v o jla n tir is h va
boyitishning asosiy aham iyati, ularda atrofdagi v o q e a va hodisalar haqidagi
tu s h u n c h a va ta s a w u r la r n in g shakllantirish h is o b la n a d i.
M a k t a b g a c h a y o s h d a g i va m a k t a b y o s h i d a g i b o l a l a r n u t q i n i
rivojlantirish b o ‘yicha bo'ladigan m ashg‘u I o tla r n in g dastlabki davrlarida
atrofimizdagi narsa va hodisalami h a m d a u la r b ilan b o ‘ladigan harakatlami
tushunishga, talaffuz qilishga, ularning farqli va o 'x s h a s h xislatlarini anglab
olishga, p red m etlard a qism va butunlik m u n o s a b a t l a r i n i (inson yuzi va
t a n a s i n i n g q is m la r i, b o s h q a p r e d m e t l a r i n i n g m a ’l u m qisnii kabi)
o ‘rganishga o ‘qitib boriladi. Bu m ashg‘u lo tla rd a b o la la r n in g lug‘at boyligi
r iv o jla n tirib b o r i l a d i . U la rg a k u n d a lik h a y o t i m i z d a k o 'p r o q d u c h
keladigan, x u s u s a n , idishlar, mebel, k iyim -kechaklar, o ‘yin ch o q lar kabi
predm etlarni tu s h u n is h g a va yaxshi eslab qolishga o ‘rgatiIadi. Bir vaqtning
o ' z i d a b o l a n i n g i d r o k q ilis h , f a h m l a s h sa v iy a si va t a s a v v u r l a r i
konkretlashadi.
M axsus m a s h g ‘u lo tla r vaqtida b o la la r g a o ‘xshash p r e d m e tla r n i,
ularning asosiy x ususiyatini farqlashga o ‘rgatib boriladi (yuk mashinasini
y e n g il m a s h i n a d a n f a r q i ) , s h u n i n g d e k , p r e d m e t l a r n i n g n i m a g a
m o lja lla n g a n lig ig a q a ra b guruhlashtirib borishga o ‘rgatiladi.
B olani ! u g ‘a t i n i rivojlantirish u c h u n b o l a n i n g a m a liy va hissiy
tajribasini kengaytirishga qaratilgan dastlabki korreksion tadbirlar katta
a h a m iy a t k asb e t a d i . Bola h ay o tin in g d a s tla b k i d a v rla r id a n o q faol
ravishdagi p r e d m e t am aliyot harakatlarini shakllantirishga intilishi zarur.
L ogoped b o la n in g onasini bola bilan birgalikda b o ‘ladigan o'y inlarga
jalb qilishi lozim . Bu jarayonda esa u n in g nutqi b irm u n c h a rivojlanib
boradi.
L ug‘atn i shakllantirish b o ‘yicha ishlar bo sq ich m a-b o sq ich am alga
oshirib boriladi. Birinchi bosqichda b o la la r p re d m e tla r bilan ularning
tasviri va u la r b ila n bajaraladigan ishlar bilan birlam chi tanishtiriladi. Bu
o ‘rinda b o l a n i n g e 'tib o r in i jalb qilishga va u n in g jav o b reaksiyasini
q o ‘z g ‘atishga y o r d a m beradigan bir q a t o r usu llar qo'llaniladi: y a ’ni
predm etni k u tilm a g a n d a , t o ‘satdan paydo b o ‘lib qolishi, yo‘qolishi, uning
harakati.
Eng asosiysi e sa bolaning o ‘zi p re d m e t bilan amalga oshiradigan
harakatidir. Bola b i r o n - b ir predmetga yoki h arakatga e ’tiborini qaratish
bilan logoped u la rn in g nom ini aytadi.
Bola b ila n boM adigan m a s h g 'u lo tla rd a qidirish, izlanishni ta la b
qiladigan vaziyatlarni yuzaga keltirish m a q sa d g a muvofiqdir.
Ishning ik k in c h i bosqichida bolalar p r e d m e tla r bilan, ularning sifati
va o ‘ziga xos b o ‘lgan jihatlari bilan b i r m u n c h a c h u q u rro q kengroq
tanishtirib bo rilad i. Bolada predmet haqidagi, unin g qismlari orasidagi
m u n o s a b a t h a q i d a , shu n in g d ek , uning qurilishi va tarkibiy qismlari,
nim aga m o lja lla n g a n lig i haqidagi tu s h u n c h a la r shakllanib, m u sta h k a m -
lanib boradi.
Ishning u c h in c h i bosqichida predm etlarning belgilari va xususiyatlari-
n i n g k o ‘p a y t i r i l i s h i m u n o s a b a t i b i l a n m a s h g ' u l o t l a r b i r m u n c h a
m urakkablashadi. L u g ‘at ishning asosiy vazifasi predm etlarning ajratib
k o ‘rsatiladigan belgilari va xususiyatlarini ifodalovchi an iq s o ‘z!arni
topishga, o ‘z o ‘rn id a q o l l a s h qobiliyatlarini m ustah k am lash hisoblanadi.
Ish n in g t o ‘r tin c h i bosqichida u m u m la s h tir is h la r va tu s h u n c h a la r
s h a k l l a n i b b o r a d i . B o la la r d a p r e d m e t l a r n i n g asosiy b elg ila rin i va
hususiyatlarini ajratib k o ‘rsatuvchi s o 'z la r asosida turdosh va o'x shash
jih atd an u m u m la s h tiru v c h i flkrlar rivojlantiriladi. Bolalar hajm , vaqt,
masofa, son m a ’nolarining ifodalovchi tu sh u n ch alam i (kattaroq-kichiqroq,
u z o q -y a q in , oldin, ilg a ri-k e c h ro q singari va h o k a z o ) o ‘z la sh tirish d a,
ayniqsa qiyinchiliklarga d u c h kelishadi.
L u g ‘a t b o y lig in i m u s t a h k a m l a s h va b o y i t i s h u c h u n k u n d a l i k
m uloqotlar, didaktik o ‘yinlar va o ‘yin tarzidagi m a sh q la m i bajarish amalga
oshirilib boriladi.
S h u n d a y qilib, serebral falajli bolalar leksikasini ta k o m illa sh tirish va
boyitishning spetsifikasi sifatida uni p re d m e t- a m a li y va o ‘yin faoliyati
bilan uzviy bogMiq holda olib b o rish i, shu n in g d ek , s e n s o r funksiyalarini
rivojlantirish va ularning korreksiyasini ongli faoliyati b ila n c h a m b a r c h a s
bogMiq holda tashkil qilishni k o 'rsatish m u m k in . S o ‘z u s tid a u n in g til
birligi sifatida va ayniqsa u n in g k o ‘p m a ’noligini o ‘rg a n ish haqidagi
logopedik ishlaming m u h im y o ‘nalishi katta a h a m iy a tg a e g ad ir. Serebral
falajlangan bolalarda g ra m m a tik bilim va k o 'n ik m a la r n i muvaffaqiyatli
shakllantirish u c h u n ularning aqliy va nutqiy rivojlanishlariga k o m p lek s
ta rz d a yondashish kerak
Serebral falaj bilan kasallangan bolalarda harakatning y o ‘qligi natijasida
atrof-m uhit bilan aloqasi chegaralangan. S huning u c h u n u la rd a bogMangan
n u tq n i rivojlantirishda qiyinchiliklar tu g ‘iladi. BogMangan n u t q , fonolog,
g ra m m a tik va leksik bilim va k o ‘n ik m a la r bilan birgalikda shakllantiriladi.
B u n d a asosiy o ‘rinni g ra m m a tik bilim lar egallaydi.
BogMangan nutqni shakllantirish u chun miyaningassotsiativ funksiyasini
rivojlantirish kerak. BogMangan n u tq frazali n u tq q a q a r a g a n d a sekinroq
rivojlanadi. Chunki sogMom bola 3 yoshgacha frazali n u tq n i egallasalar,
bogMangan nutqni 5 yoshgacha h a m toMiq egallam agan boMadilar.
D.B . Elkonkinning tak id lash ich a bolalarning a l o h i d a b irik m alam i
egallashi butu n m a ’lum otni egallashga qaraganda o s o n r o q kechadi. M .M .
Kolsova bu k o ‘rinishni m e x a n iz m in i bolalar a lo h id a i b o ra , y a ’ni taqlid
asosida h a m ishlab chiqishi m um kinligini, b utun maM um ot esa m urakkab
sis te m a n i tuzishni talab e tis h d a d e b aytadi. Bu f iz io lo g iy a la r orqali
sistem alarni turli darajasini tashkil qiluvchi ikkita m e x a n i z m mavjudligi
isbotlangan.
Birinchi mexanizm — bu shartli aloqa streotip shakllarini asta-sekinlik
bilan rivojlantirishdan iboratdir. U larn i s h ak llan ish id a m iy a p o ‘stloq
qism ining quyi esa qismining assotsiativ sohalari yetakchi o ‘rinni egallaydi.
Bolalar serebral falajida bu m ex a n iz m n i izdan chiqishi s p a stik diplepsiya
fo rm a la rid a n a m o y o n boMadi. Bu h o la td a bogMangan n u t q n i tashkil
qilishini m a ’no darajasi izdan ch iq a d i, bolalap p r e d m e t l a r n i n o m lash g a
qiynaladilar, so ‘zlami un u tib q o ‘yadilap, zarur so‘zni kerakli j o y d a qoMlay
olm aydilar. Shu bilan birga m an tiq iy -g ram m atik m u n o s a b a t l a m i unchalik
anglam aydilar BogMangan nutq soddalashib boradi. B o la la r m u ra k k a b
shakllarini deyarli qoMlamaydilar, yodlab oigan fiziologik q u rilm alarn i
ishlatadilar.
Ikkinchi m ex an izm — shartli aloqalarni zudlik bilan ishlab chiqi&h.
Bu p e s h a n a plastik sistemasining shartli aloqalarini tashkil qilishdan iborat
b o ‘Iib, b u n d a p o ‘stloqning p e s h a n a assosatsiyalari yetakchi roi o ‘ynaydi.
Ikkinchi darajadagi aloqalarni hosil qilinishi u c h u n nerv jarayonlarini
m a ’lu m darajada yetilishi zarur b o ‘ladi. Bolalar Sercbral falajida bu nuqson
m iy a n in g peshana boMimlarini yetilishida t o ‘xtab qolish yuz berganida
sodirboMadi. Bu holatda nutqiy bayon qilish m a ’lumot berishning ketm a-
ketligi, nutqiy bayon qilishni y o ‘nalganligi aziyat chekadi. Bundan tashqari
g ip e r k in e tik shaklida b o g ‘l a n g a n n u tq n in g h a ra k a t-to n ik buzilishlari
kuzatilib, u n u tq n i o h a n g d o riig in i y o ‘qolishi, sekinlashuvi, iboradan
iboraga o ‘tishidagi qiyinchiliklar bilan n a m o y o n b o ‘ladi.
Serebrai falajiga ega o ‘q u v c h ila r bilan o ‘tkaziladigan tekshirish ularni
n u tq n i qay darajada tu sh u n ish n i 3 variantini k o ‘rsatib beradi. U chala
variantda h a m nutqni tushunishni buzilishi deyarli og'ir b o ‘lmasada bolalar
m a k ta b dasturini egallashda qiyinchiliklarga d u ch kelganlar.
Birinchi variantda t o ‘g ‘ri va n o to ‘g ‘ri tuzilgan iboralam i farqlash,
sh u n in g d e k , m urakkab g ra m m a tik qurilmalarni tu shunishdan iborat edi.
Bu o ‘quvchilarni u m u m iy psixik aktivligini past darajasi bilan alohida
s o 'z la m i m a ’nosini t o r darajada tushunish bilan kontekst nutqni murakkab
form alarini tushunishi bilan birgalikda n a m o y o n b o la d i.
Ikkinchi variantda o ‘quvchilar kelayotgan axborotni umumlashtirishga
q iy n a la d ila r. Bu teskari k o n stru k siy a la rn i t u s h u n is h n in g buzilishida
k o ‘rinadi. B u n d ay bolalar hik o y alarn i, masala shartlarini, d astu rd a n
tashqari m aterialni o ‘qiganda qiyinchilikka d u ch keladilar.
U c h in c h i variantda ular 0‘zlariga qaratilgan nutqni anglay olm aydilar
b u b o l a l a r d a g i l u g ‘at z a x i r a s i n i n g sa y o z lig i, a t r o f - m u h i t h a q i d a
ta s a w u r l a r n i , bilimlarni yetarli emasligi amaliy tajribani kamchiligi bilan
n a m o y o n b o ‘ladi. B olalar k a m c h ilik la r y o rd am id a hosil qilinadigan
fe ’llam i yaxshi tushunm aydilar. Bu buzilishlar miyaning ikkala yarim
s h a rla ri z a ra rlan is h i o q ib a tid a p a y d o boMadigan spastik diplegiyada
kuzatiladi. Serebrai falajning giperkinetik shaklida b a ’zi fonem alarni aniq
qabul qilish zarurligi oqibatida tu sh u n ish d a qiyinchiliklar yuz beradi.
U lar berilgan rasm da bitta kuchuk qayerda va ko‘p kuchuklarqayerdaligini
k o ‘rsatib bera olmaydilar. Ba'zida bir-biriga yaqin fonemalarni differensiya
qilishda m u a m m o l a r vujudga keladi.
B o lalar Serebrai falajida m iy an i turli zararlanishi, unin g yetilishi
fa o liy a td a g i k a m c h ilik la r b ila n b ir q a t o r d a b o lalard a disgrafiya va
d i s l e k s i y a n i n g h a m m a m a ’l u m sh a k lla ri k u z a tilish i m u m k i n . Bu
m e x a n iz m la rn i buzilishida an alizato rlarn in g yetarli darajada ishlamasiigi
m u h im roi o ‘ynaydi. Bu b olalarda yozm a nutqni buzilishi ulardagi ko*ruv
taassurotini va tasaw u rlarin i yetarli emasligi va optik-fazoviy gnozisni
s h a k lla n g a n lig i b ilan n a m o y o n b o ‘ladi. Y o z ish d a o ‘x sh a sh h a rfla r
aralashtirib yuboriladi, agarda bu buzilishlar k o ‘ruv tasaw urlarini yetarli
emasligi bilan belgilansa u n d a k o ‘chirib yozish s a q la n ib qoladi. Agarda
u la r asosida o p tik -fa z o v iy t a s a w u r l a r n i n g s h a k l l a n m a n g a n l i g i yotsa
k o ‘chirib yozish qiyinchilik bilan kechadi.
Bolalar serebral falajida teskari yozuvni n a m o y o n boMishi xarakterli
b o ‘lib u o kqish b o sh la n g 'ic h bosq ich larid a n a m o y o n b o ‘ladi. U o ‘ng
t o m o n gemiparezida c h a p q o l d a yozish orqali k o ‘zariladi. Bolalar o ‘ngdan
c h a p g a q a ra b y o z a d i l a r v a c h i z a d i l a r , a s s i m e t r i k h a r f l a r n i teskari
ifodalaydilar. U la r o ‘xshash grafikalarni a lm ash tirib yuboradilar. Ba’zi
holatlarda yozuvda h a r f va b o ‘g ‘in la r tushurib qoldiriladi. U n d a n harflar
alm ashtirib va aralashtirib yuboriladi.
Bolalarda bu o ‘ziga xos qiyinchiliklar, s o ‘zni k o ‘rib uni tovush va
artikulatsiyasi bilan bogMay olmasliklarida, ko‘r u v - m o to r koordinatsiyasini
shakllanmaganligida n a m o y o n b o l a d i . Bola y o z a y o tg a n q o ‘l harakatini
kuzatib tu ra o lm a y d i, b u s o ‘z la m i q o ‘shib yozishni qiyin lash tirad i b uning
natijasida so ‘z va b o ‘g ‘in lam i almashtirish, tushirib qold irish, b a ’zi hollarda
b itta so ‘z yoki b o ‘g ‘inni h a tto s o ‘zni bir n e c h a m a r o t a b a qaytarish
kuzatiladi.
Disgrafiyani oldini olish u c h u n korreksion ishlam i e r ta n u tq n i h a m m a
to m o n la rin i rivojlantirish, k o ‘rib va eshitib qabul qilish n i, k o ‘r u v -m o to r
koordinatsiyasini rivojlantirish z a m r.
B o sh m iyasi s e r e b r a l f a la jla n g a n b o la la r d a n u tq b u z ilis h la r
B u b u zilish lard a k o 'p in c h a t e z - t e z u c h r a b tu r a d i g a n d iz a rtr iy a d ir.
D ia g n o s tik a v a k o r r e k s i y a l a s h d a q iy in c h ilik t u g ‘d i r a d i g a n i a la liy a
h is o b la n a d i. C h u n k i n u tq n in g y o ‘q iigi b o la la r d a f ik r y u r itis h fao liy atin i
riv o jla n m a s lig ig a olib k e la d i. A la liy a d a b o sh m iy a n in g n u tq z o n a la rin i
lo k a l s h ik a s tla n is h i s p e ts if ik n e v r o lo g ik s im p to m la r b ila n b irg a lik d a
k u z a tila d i. B u e le k tro e n s o fa lo g ra f ik te k s h ir is h la rd a ta s d iq la n a d i.
Bu bolalardagi m o t o r alaliyani maxsus o kq tish la rsiz b a r t a r a f etib
bo'lm aydi.
Serebral falajlangan b o lalard a alaliya 3—5% tashkil c ta d i. Alaliyani
patogenezi ikkita faktor bilan bog'liq.
1. N u tq m exanizm larni shikastlanishi e kzogen t a ’s irlar ostida kelib
chiqadi, shu bilan bir q a t o r d a bu Serebral falajni h a m keltirib chiqaradi
(hom ilalik va tu g ‘ruq davridagi travm alar, gipoksik fa k to rla r, perinatal
ensisfalit).
2. N utq mexanizmlarini shakllanmaganligi natijasida harakatli-kinestik
deprivatsiya yoki nutqning pereferik tuzilishining patagogik afTerentatsiyasi,
y a ’ni nutq motorikasini shikastlanishi (natijasida) va eshituv-kinestik
integratsiyani shakllanmaganligi natijasida, bosh miya perkbral falaji bilan
kasallangan bolalarda eshitish qobiliyatining buzilishiga o lib kelinadi.
Tekshirish uchun savol va topshiriqlar
1. B o la la r sereb ral falajida n a m o y o n bo‘ladigan fonetik-fonem atik buzilishlarni
tavsiflab b erin g .
2. B o la la r sereb ral falajida n a m o y o n boMadigan dizartriyaning asosiy shakllarini
a y tib b erin g .
3. B o la la r sereb ral falajida n u tq va harakat buzilishlarining q a n d a y u m u m iy lik
to m o n la ri m a v ju d ?
4. B o la la r se re b ra l falajida n a m o y o n boMadigan d izartriy a n u tq k a m ch ilig in i
b a rta ra f e tis h d a lo g o p ed ik ish n in g o ‘ziga xos xususiyatini ochib bering.
5. B o la la r se re b ra l falajida le k s ik -g ra m m a tik b u zilish lam in g x u su siy atlarin i
y oritib b erin g .
6. L u g ‘a t b o y lig in i sh a k lla n tirish d a o lib b o rilad ig an logopedik ish n in g d a v r
b o ‘y ich a a y tib b erin g .
7. B o la la r se re b ra l falajida n a m o y o n boM adigan n u tq buzilishlari sh a k lla rin i
ay tib b erin g .
8. B o l a l a r s e r e b r a l fa la jid a m u s ta q il n u tq va n u tq n i n g tu s h u n i s h n i
sh a k lla n is h in in g b u z ilish in i n a m o y o n boMishini o c h ib bering.
T a y a n c h tu s h u n c h a la r:
1. G e m ip a r e z (g e m i+ p a re z ) — yarim ta n a m u skullarining parezi.
2. G ip e r k in e z (g ip e r + g req R insis - h a ra k a t) — nerv sistem asin in g o rg an ik
va fu n k s io n a l b u z il is h la r j ia t ija s id a ta n a n in g h a d d a n ziyod ixtiyorsiz ravishda
h arak at q ilish i.
3. G e m ip l e g iy a
(g e m i + g re q P lege - ja r o h a tla n is h ) - y a rim ta n a
m u s k u lla rin in g falaji.
4. D ip le g iy a (di + g rek P lege — ja ro h a t) - ikki y oqlam a falaj.
5. D isp ra k siy a (d is + g rek - p raxis - h a ra k a t) — h arak atn in g b u zilish i.
Do'stlaringiz bilan baham: |