M. Y. Ayupova

Eshitish diqqati, eshitish xotirasi va fonem atik idrokni rivojlantirish
Bolalarda tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni to'g'rilash tovushlarni 
to 'g 'ri yo'lga qo'yish va ularni g'ayriixtiyoriy ravishda to 'g'ri aytadigan 
bo'lish va ayni vaqtda fonematik idrokni ham rivojlantirishdan iboratdir. 
Chunki fonemalarni to'liq idrok etmay, ularni aniq farq qilmay turib, 
ularni to 'g 'ri talaffuz qilish ham mumkin emas.
F o n e m a tik id rok n i rivojlan tirish logopedik ishning dastlabk i 
davrlaridanoq olib boriladi va frontal, yakka tartibda ham da guruh 
m ashg'ulotlarida o'yin formasida o'tkaziladi.
Bu ish avval nutqsiz tovush materiallaridan boshlanadi va sekin-asta 
nutqdagi ham m a tovushlarni o 'z ichiga oladi.
Birinchi mashg'ulotlardanoq fonematik idrokni rivojlantirish bilan 
parallel ravishda eshitish diqqati va eshitish xotiralari ustida ish olib 
boriladi. Bu esa fonem atik idrokni rivojlantirishda eng samarali va 
jadallashtirilgan natijalarga erishishga imkon beradi. Bu juda m uhimdir, 
chunki atrofdagilar nutqini eshita bilmaslik tovushlarni to'g 'ri talaffuz 
eta olmaslik sabablaridan biridir.
Logopedik m ashg'ulotlar jarayonida bola o 'z talaffuzini nazorat qila 
olishi va o 'z nutqini atrofdagilar nutqiga taqqoslash asosida talaffuzidagi 
kamchiliklarni to'g'rilay olish malakasiga ega bo'lishi kerak.
Bolalarda fonemalarni farqlay olish qobiliyatini rivojlantirish yuzasidan
97

---

olib boriladigan ham m a logopedik ishlar tizimini shartli ravishda olti 
davrga bo‘lish mumkin:
I
davr — nutqsiz tovushlarni bilish.
II davr — bir xil tovush, so‘z birikmasi va iboralarda ovozning 
balandligi, kuchi, tembrini ajratish.
III
davr — tovush tarkibi bo'yicha o'xshash so'zlarni ajratish.
IV
davr — bo'g'inlarni farqlash.
V
davr — fonemalarni farqlash.
VI
davr — tovushlarni oddiy tahlil qilish malakalarini rivojlantirish.