M. Y. Ayupova

Artikulatsiya gim nastikasi
Dastlabki logopedik tekshirish jarayonida artikulatsion apparat a ’zolari 
tuzilishida kamchiliklar borligi aniqlanadi. Bunday hollarda fonematik 
idrokni rivojlantirish ishlari bilan parallel ravishda artikulatsiya gimnastikasi 
(tayyorgarlik mashqlari) olib boriladi.
Artikulatsiya gimnastikasining maqsadi, tovushlarni to ‘g‘ri talaffuz 
etish uchun zarur bo‘lgan artikulatsiya a ’zolarini to ‘liq, aniq keltirish va 
oddiy harakatlarni murakkab harakatlarga — turli xil fonemalarning 
artikulatsiya tartibiga birlashtirishdan iboratdir.
H am m a artikulatsion mashqlari tizimini ikki turga bo'lish mumkin: 
statik va dinamik. Statik mashqlarda artikulatsiya a ’zolari turli holatlarga 
keltiriladi, lekin harakat boim aydi. Dinamik mashqlarda artikulatsiya 
a ’zolari turli holatlarga va shu bilan birga harakatga keltiriladi.
H ar bir m ashqlar o ‘z nomiga ega. M ashqlarning nomlari shartli, 
lekin b o lalarn in g ularni eslab qolishlari ju d a m uhim dir. C hunki,
91

---

birinchidan, nom lar bolada o ‘tkaziladigan m ashqqa nisbatan qiziqish 
uyg'otadi, ikkinchidan, vaqtni tejaydi, ya’ni bunda logopedga har safar 
mashqlarni bajarish usulini takror tushuntirishga hojat qolmaydi, bolaga 
bajarilishi kerak bo‘lgan mashqning nomini aytish kifoya.
S ta tik tayyorgarlik m ashqlari
1. "Belkurakcha". Til keng holda chiqarilib, bo‘shashtiriladi va pastki 
lab ustiga qo'yiladi. Bunda til titramasligi kerak. Til shu holda 10—15 
daqiqa ushlab turiladi (7-rasm).
2. "Kosacha". Og'iz keng ochiladi, til keng chiqarilib yuqoriga 
k o 'ta rila d i. Til yuqori tish lar to m o n olib b o rila d i, lekin ularga 
tekkizilmaydi. Shu holda til 1 0 - 5 daqiqa ushlab turiladi (8-rasm)
3. "Ninacha". Og'iz ochiladi. Til oldinga tom on ingichka qilib 
chiqariladi. Shu holatda 15 daqiqa ushlab turiladi (9-rasm).
4. "Tepacha". Og'iz yarim ochiladi. Tilning orqa yonlari yuqori jag' 
tishlar bilan qisiladi. Tilning uchi pastki oldingi tishlarga tiraladi. Bu 
holat 15 daqiqa ushlab turiladi (10-rasm).
5. "Naycha". Til keng holda chiqariladi. Tilning ikki yon tomoni 
yuqori tom on buklanadi. Hosil qilingan naychadan puflanadi.
Mashq sekin sur’atda 10 — 15 marta bajariladi (11-rasm).
Aytib o'tilgan mashqlarni ng har biri aniq, sekin 8—10 marta bajariladi.
Dinamik tayyorgarlik m ashqlar
1. "Soatcha". Til uzun-ingichka qilib chiqariladi. So'ng shu holda til 
og'izning o'ng burchagidan chap burchagi tom onga qarab harakatga 
keltiriladi. Mashq 15—20 marta bajariladi (12-rasm).
2. "Ot". Til tanglay tomon so'rilib, so'ng qo'yib yuboriladi. Shunda 
til taqillagan ovoz chiqaradi. Tilni taqillatish sekin va kuchli bo'lishi 
kerak. Bu mashq 10—15 marta bajariladi (13-rasm).
3. "Qo'ziqorin". Og'iz ochiladi. Til tanglay tom on so'riladi, Shunda 
til tanglayga qattiq jipslashadi. Bu holda til ushlab turiladi, shu vaqtning 
o'zida pastki jag' pastga tom on tushiriladi. Bu mashq 10—15 marta 
bajariladi. Bu mashqning "Ot" m ashqidan farqi shuki, til tanglayga 
jipslashgach, qo'yib yuborilmaydi.
4. "Arg'imchoq". Til uzun-ingichka qilib chiqariladi, so'ng navbatma- 
navbat goh burun, goh iyak tomon olib boriladi. Bu vaqtda og'iz bekitilmaydi. 
Mashq logoped sanog'i ostida 10—15 marta bajariladi (14-rasm).
5. "Mazali murabbo". Til keng holda chiqariladi, so'ng yuqori lablar 
yalanadi va til og'iz ichiga olinadi. Bu mashq 10—15 marta qaytariladi 
(15-rasm).
6. "Bo'yoqchi". Til chiqariladi, og'iz yarim ochiq holda bo'ladi. Til 
bilan avval yuqori lab, so'ng pastki lab aylana bo'ylab yalanadi. Bu mashq 
yo'nalishni o'zgartirgan holda 10 m arta bajariladi (16-rasm).
92

---

7. 
"G ‘altak". Til uchi oldingi pastki tishlar orqasiga tiraladi. Tilning 
orqa yon tom oni yuqoridagi jag‘ tishlar bilan qisiladi. Keng til oldinga 
chiqariladi, so'ng yana og'iz ichiga olinadi. Bu mashq 15 marta bajariladi 
(17-rasm).
H ar bir tovushlarni to'g'ri talaffuzga qo'yishda logoped aytib o'tilgan 
mashqlardan faqat zarur deb hisoblanganlarini tanlab oladi. Tanlab olingan 
mashqlar qo'yilishi lozim bo'lgan tovush artikulatsiyasiga mos kelmog'i 
lozim.