M. Y. Ayupova

( L
va 
R
kabi titroq va portlovchi-sirg'aluvchi tovushlar). Boshqa tovushlarga 
n is b a ta n
R
to v u s h in in g b u z ilg a n s h a k lla r i k o 'p r o q u c h r a y d i 
(M .A.Aleksandrovskaya m a’lum otiga ko'ra).
Bu hoi, V.I.Beltyukovning fikriga ko 'ra, sirg'aluvchi tovushlarning 
akustik jihatdan bir-biriga yaqinligi bilan izohlanadi. Aqli zaif bolalarda 
og'zaki nutqni qabul qilishdagi buzilish va n u tq eshitish, an aliz va 
sintezining to 'la rivojlanmasligi sirg'aluvchi tovushlarni talaffuz qilishdagi 
buzilishlar m iqdorini belgilaydi.
Aqli zaif o'quvchilarda nutq tovushlarini buzib talaffuz qilish bilan
434

---

bir q atorda tovushlarni alm ashtirib qo'llash sezilarli darajada uchraydi. 
Tovush talaffuz qilishning m o n o m o rf buzilishida tovushlarni n o to 'g 'ri 
talaffuz qilish tovushlarni alm ashtirishga qaraganda sezilarli darajada, 
taxm inan 2,5 m artaga ziyodroq bo'ladi. Polim orf buzilishda esa tovushlarni 
alm ashtirish va tovushlarni buzib talaffuz qilish nisbatan bir xil m iqdorda 
uchraydi.
Aqli z a if bolalarda tovush talaffuzidagi buzilishlarning navbatdagi 
o'ziga xosligi, mustaqil nutqdagi o'xshash bo'lgan, aniq, ravshan artikulator 
qurilm alarning foydalanishida nam oyon bo'ladi.
D .l.O rlovaning m a ’lum otlariga ko'ra, yordam chi m aktablarning 1- 
sinfida tovushlarni m ustaqil nutqda talaffuz qila olm aslik va un dan to 'g 'ri 
foydalana bilm aslik k o 'p ro q tarqalgan. B irinchi o 'q u v yili davom ida 
tovushlarni alm ashtirilishning yoyilishi (tarqalish) 3 m artagacha kamayadi. 
(1-sinfda 34, 5%, 2 sinfda 8,7%). Bu esa sh un dan guvohlik beradiki, 
b o lalard a to v u sh la rn i to 'g 'r i talaffu z qilish n i sh a k lla n tirish u ch u n
(tovushlarning artik u lato r qurilm alarini to 'g 'ri shakllantirish uchun) bir 
o'q u v yilining o 'z i ham kifoya qilar ekan.
2
-sin f o'quvchilarining mustaqil nutqida tovushlarni n o to 'g 'ri qo'llash 
va ularni boshqa tovushlar bilan aralashtirish ortadi. M ustaqil nutqda 
tovushlarni to 'g 'ri qo'llash aqli zaif bolalarda m urakkab tarzda nam oyon 
bo'ladi. Ularni b a rta ra f etish sekinlik bilan kechadi. Tovushlarni talaffuz 
qila olish malakasi o'rtasidagi tafovutlar va shu tovushlarni nutqqa qo'llash 
ularga xosdir.
Quyi sinflarning aqli zaif o'quvchilarida tovush talaffuz qilishning 
keskin o 'z g arish lari seziladi. Y o rd am ch i sin flarn in g 1 —2 -sin flarid a 
tovushlarning bir necha guruhidagi o'zgarishlar birgina guruhdagi tovush 
o'zgarishlariga qaraganda 2 m arta k o'proq kuzatiladi.
Ikkinchi va u chinchi guruhga oid tovush buzilishlari (sirg'aluvchi, 
shovqinli, r v a
I)
yuqori darajada bo'ladi. T o 'rtin ch i va beshinchi guruh 
tovush buzilishlari nisbatan kam roq uchraydi. 3-sinfdan boshlab bir yoki 
ikkita guruh tovushlar buzilishi ko'proq yoyilgan bo'ladi. Yuqori sinflarning 
ko'pchilik o'quvchilarida tovush hosil qilishdagi nuqsonlar faqat bir guruh 
tovushlardagina kuzatiladi.
T ovushlarni k o 'p la b alm ashtirib q o 'llash nafaq at nozik m otorik 
differensiatsiya qiyinchiliklaridan kelib chiqadi, balki, tovushlarni eshitish 
differensiatsiyasining buzilishi, tovushlarni to 'g 'ri tanlash operatsiyasining 
shakllanm aganligi bilan belgilanadi.
Aqli zaif bolalarda tovush talaffuz qilishlarining yana b ir o'ziga xos 
to m o n i bu buzilishlar variativ, ya’ni turli k o'rinishd a b o'lad i. Birgina 
o 's h a tovushni bola b a’zi vaqtda to 'g 'ri talaffuz qiladi, b a ’zida talaffuz 
qilm aydi, yoki buzib talaffuz qiladi. Bu so 'z hosil qilgan to v u sh -b o 'g 'in
tuzilishidan kelib chiqadi va tovushning so'zdagi o 'rn i bilan belgilanadi. 
S odda so'zlar boshida bola tovushni to 'g 'ri talaffuz qila oladi, aksincha,
435

---

m urakkab so 'z la rd a k etm a-k et kelgan u n d o sh lard a to vush tushirib 
qoldirishi m um kin.
Tovush talaffuzining buzilishi, ayniqsa, tovushlarni alm ashtirish, 
norm al bolalardan k o ‘ra k o 'p ro q aqli zaif bolalar yozuvida aks etadi. Bu 
ko'rinish avvalo, tovush alm ashtirish holatlariga taalluqlidir.
Aqli zaif bolalarda tovushlar talaffuzining buzilishi shartli ravishda 
p o lim o r f h is o b la n a d i. M a sa la n , b ir b o la n in g o 'z id a h a m , n u tq
m otorikasining rivojlanm ay qolishi, ham eshitish differensiatsiyasi va 
artikulatsion apparatning tuzilishidagi buzilishlar ro'y beradi.
Tovushlar talaffuzining aqli zaif bolalarda buzilishi sim ptom atikaning 
chidamliligi bilan xarakterlanadi.
So'zlarda to v u sh -b o 'g 'in strukturasining buzilishi aqli zaif bolalarda 
k o 'p uchram asada, yordam chi m aktablarning 1—2-sinflarida uchraydi 
va o'ziga xoslik bilan xarakterlanadi.
T ovush-bo'g'in strukturasining buzilishi, b o 'g 'in la r strukturasining 
ketm a-ketligida ham , alohida b o 'g 'in d a ham ro 'y berishi m um kin.
Biror-bir b o 'g 'in strukturasining buzilishi undoshlarning yonm a-yon 
kelishi bilan xarakterlanadi. Y onm a-yon undoshlar ishtirok etgan bo'g'inga 
nisbatan b o 'g 'in lari k o 'p b o 'lg an sodda so 'z la r k o 'p ro q o'zgarishga 
uchramaydi. U ndosh tovushlarni tushirib qoldirish, ular ketm a-ket kelgan 
so'zlarda, so'z boshida, o 'rtasida yoki oxirida bo'lishidan q a t’i nazar 
ko'proq tarqalgan.
Aqli zaif bo'lgan bolalar ko'proq ketm a-ket kelgan undoshlarni fonetik 
jihatdan o'xshash bo'lgan undosh bilan alm ashtirib yuboradilar. O datda, 
so'zd ag i u n d o sh la r k e tm a -k e t k elgan da, b irin ch i tu rg a n to v u sh n i 
almashtirish ro'y beradi, ayniqsa, bu so'z artikulatsiyasiga ko 'ra m urakkab 
so'z bo'lsa, (tram vay-tlam vay, artist-atist, kostyum -koxtyum ).
T ovush a lm a sh tirish k o 'p ro q ak u stik yoki a rtik u la to r- a k u s tik
o'xshashliklarning belgilariga kora nam oyon bo'ladi (