M. Y. Ayupova

bolalarda esa bu holat 12—24 oylikgacha b o ‘Igan davrda namoyon bo'ladi
(I.V. Karlin. M. Strazulla.)
Kassel, Shlezinger, M. Z eem anlar fikricha, aqli za if bo'lgan bolalarda 
birinchi so'zlar 3 yoshdan paydo bo'ladi. I.V. Karlin va M. Strazullaning 
tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, bunday bolalarda birinchi so 'z la r 2,5 
yoshdan 5 yoshgacha bo'lgan davrda paydo b o 'la r ekan (Bolalarda birinchi 
so'zlam ing paydo bo'lish m e’yori 10 oy dan 18 oyligigacha).
Aqli zaif bolalarda nutq rivojining sezilarli ortd a qolishi iboraviy 
n u tq paydo bo'lishida ko'rinadi. B unda birinchi so'zlarn i bayon qilish 
bilan iboraviy (birikm ani) nutq orasidagi oraliq vaqt h am , n orm al 
rivojlangan bolalarga nisbatan uzoqroq b o'ladi.
Aqli zaif bolalarda nutqining rivojlanishni o'ziga xos tom onlari ko'plab 
m ualliflar tom onidan psixologik aspektda o'rganilgan (V .Petrova, M . 
Pevzner, I. Karlin, M . Strazulla, S. Borel — M ezonni, Shlezinger, M . 
Z eem an va boshqalar).
Aqli zaif bolalarda nutqning buzilishi
Aqli zaif bolalarda nutqning buzilishi logopediya doirasida M. Xvatsev, 
R.Ye. Levina, G .A . K ashe, D .I. O rlova, M .A . S avch en ko, Y e .F . 
S obottovich, R .I. Lalayeva, K.K. K arlin to m o n id a n o'rganilgan. Bu 
tadqiqotlar natijasiga k o 'ra yordamchi m aktabning boshlang'ich sinflarida 
aniq nuqsonlar 40-60% bolalarda kuzatilar ekan.
S .Y a . R u b in s h te y n n in g f ik r ic h a , a q li z a i f b o l a l a r d a n u tq
rivojlanmasligining sababi "miya p o'stlo g'i faoliyatining zaifligi, barch a 
an aliz ato rlard a yangi differensial alo q alarn in g sekinlik bilan ishlab 
chiqilishidadir". Nutqiy eshitish analizatorlari 
d o ir a s id a
differensial 
sh a rtli 
aloqalarning asta rivojlanishi m unosabati bilan aqli zaif bola ancha vaqt 
432

---

n u tq tovushlarini ajrata olm aydi, atro fd ag ilar aytgan so 'z la rin i an iq
anglamaydi.
M otorikannng, shu ju m la d an , nutqiy m otorikaning rivojlanishi aqli 
za if bolalarda sekinlik bilan kechadi. N utqiy harakatlarning aniqligi ikki 
tom onlam a nazorat orqali t a ’m inlanadi. Eshitish singari kinestetik nazorat 
ham noaniq b o ‘lib rivojlanadi.
Aqli z a if bolalar nutqining o ‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish 
jaray o n id a 1. S.Ya. R ubishiteyin (P sixologiya u m stv en n o o tstalog o 
shkolnika. -M .1 9 7 0 -S 1 0 6 .) V .G . P etrova ularn ing nutq buzilishlari 
sabablari hisoblangan k o 'p g in a faktorlar yig'indisini, ajratib, aqli za if 
bolalar nutqining buzilishi va anom al rivojlanishning asosiy sababi bilish 
faoliyatining rivojlanm aganligidir, deb e ’tiro f etadi.
A nalitik -sintetik faoliyat darajasining pasayishi nutq tovushlarini 
differensiallashtiruvchi m urakkab psixik (ruhiy) faoliyat, fonem atik qabul 
qilishning buzilishida nam oyon bo'ladi. Bilish faoliyatining buzilishi tilning 
sem antik to m o n d an o'zlashtirishda qiyinchiliklarga olib keladi. S huning 
uchun, aqli za if bolalar sem antik jih atd an m urakkab bo'lgan so'zlarni 
(m avhum , um um lashgan) va gram m atik shakllarni (m asalan, m aqsad va 
sabab, ergash gapli q o 'sh m a gaplar) qiyinchilik bilan egallaydilar.
A nalitik-sintetik faoliyatning um um iy ravishda rivojlanm ay qolishi 
s a b a b li, til u m u m la s h m a la rin in g s h a k lla n is h i, til q o id a la r in in g
o'zlashtirilishi m e’yorda rivojlangan bolalarga nisbatan o'laroq, qiyinchilik 
bilan kechadi.
Atrofdagi olam haqidagi tasaw um ing cheklanganligi, nutqiy aloqaning 
zaifligi, qiziqishning yetilmaganligi, nutqiy m unosabatga bo'lgan talabning 
pasayishi aqli z a if bolalarda nutq rivojlanishining sekinlashishi bilan 
ifodalanadi. Bular bilan bir katorda ularda nutq buzilishlariga olib keluvchi 
boshqa faktorlar ham sabab bo'ladi, y a ’ni n u tq apparati tuzilishdagi 
kam chiliklar natijasida rinolaliya, m exanik dislaliya; bosh miya p o 'stlo q
osti qism ining b a ’zi bo'lim larini zararlanishi okibatida yuz beradigan 
organik duduqlanish va dizartriya.
N utq buzilishining umumiy tavsifi
Aqli za if bolalarda nutqning buzilishi tizim li (sistem ali) xarakterga 
ega. U larda nutqiy faoliyat bilan bog'Iiq b arch a harakatlarning u yoki bu 
darajada shakllanm aganligi nam oyon b o ‘ladi-ki, bular m otivatsiyaning 
zaifligi, nutqiy m unosabatga bo'lgan talabning pasayishi, nutq faoliyatini 
program m alashtirishning q o'pol buzilishi, nutqiy harakatlarning ichki 
program m asi, nutqiy program m aning qo'llanishi, nutq ustidan nazorat, 
oldindan o'ylangan natijani taqqoslash operatsiyalarini buzilishi kabilardir.
A qli z a if b o la la rd a nutq iy b ay o n q ilish tu rli d arajad a b u zilad i 
(m azm unan, til jih atid a n , sensom otor darajada). Eng rivojlanm aganlari 
m urakkab darajalar (m azm un, tilga oid) hisoblanadi. U lar yuqori darajada
433

---

shakllangan tahlil h arakatlari, sintez, um u m lashm alikn i talab etadi'. 
Bunday bolalarda nutqning sensom otor darajasi turlicha kechadi. Y uqori‘ 
sinflarga borib ko‘pchilik o'quvchilarda nutqning fonetik nuqsonlari, * 
m otor darajalarining buzilishlarining yo'qolishi ro ‘y beradi. Shu bilan 
bir vaqtda bu bolalarda til va sem antik darajalarning rivojlanishi m e’yorga 
(norm aga) yetm ay qoladi.
Aqli zaif bolalarda nutqning buzilishi turli k o ‘rinishlarda bo'ladi va 
ularni tahlil etishda differensial yondoshishni talab etiladi. Sim ptom atika 
(kasallik belgilarining yig'indisi) va nutq buzilishining mexanizmi faqatgina 
miya sistemasining um um iy rivojlanmay qolishidagina emas, balki, nutqqa 
bevosita aloqador b o 'lg an sistem aning lokal patologiyasi tom onidan 
belgilanadi. Bu esa aqli zaif bolalarda nutq buzilishlari ko'rinishini yanada 
m urakkablashtiradi. Shu sababli oligofreniyaning ikki guruhi ajratib 
ko'rsatiladi (G.Ye. Suxaryova, R.I. Belova-David): l)n u tq rivojlanmagan 
oligofreniya; 2 )n u tq k am ch ilik lari bilan m u rak k a b lash g an , atip ik
oligofreniya.
Norm al bolalardagi singari, aqli zaif bolalarda ham nutq buzilishining 
b arch a shakllari uchraydi (dislaliya, rin o laliy a, dizartriy a, alaliya, 
disleksiya, disgrafiya, duduqlanish, afaziya va boshqalar). N utq buzilishi 
tizimining strukturasida sem antik nuqson (defekt) asosiy o 'rinni egallaydi.
Aqli zaif bolalarda nutq buzilishi o'zining uzoq vaqt saqlanishi bilan 
xarakterlanadi va yordam chi m aktablarning yuqori sinflargacha bo'lgan 
davr oralig'ida saqlanib, qiyinchilik bilan b artaraf qilinadi.
Aqli zaif o'quvchilar nutqining fonetik tom ondan buzilishi va ularni 
b a rta ra f etish yuzasidan logopedik ishlar
Y ordamchi m aktablarda tovush talaffuz qilishdagi nuqsonlar o 'rta
maktablarga qaraganda ko'proq uchraydi.
U lar asosida bir em as, balki q ato r sabablar borki, bular: idrok qilish 
faoliyatining rivojlanm ay qolishi, nu tq-eshitish differensiatsiyasining 
shakllanmasligi, nutqiy m otorikaning buzilishi, artikulatsion apparatning 
tuzilishidagi buzilishlardir.
M e’yorida rivojlangan bolalar singari, aqli zaif bolalarda ham talaffuz 
qilish m urakkab bo'lgan tovushlarda buzilishlar k o 'p roq uchraydi