M. Y. Ayupova

Bo'g'in analiz va sintezini rivojlantirish
B o 'g 'in analiz va sintezini rivojlantirish ishlarini yordam chi usullardan 
foydalanishdan boshlash lozim. B o'g'in analizini shakllantirishda quyidagi 
y o rd am ch i v o sitalar ta k lif q ilinadi, m a sa la n , so 'z la rn i b o 'g 'in la rg a
ajratganda qarsak chalish va so'zdagi b o 'g 'in sonini aytish.
N u tq d a b o 'g 'in an a liz in i riv o jlan tirish ja ra y o n i s o 'z la rd a unli 
tovushlarni ajratish ham da bo'g'inlarga ajratishning asosiy qoidalarini 
o'zlashtirishga asosiy e ’tibor beriladi: so 'z n echa unli tovushdan iborat 
bo'lsa, u nda shuncha b o 'g 'in bo'ladi. S o 'zn i bo 'g 'in larg a bo'lishda unli 
tovushlarga tayanish o'qish va yozuvda unli tovushlarni tushirib qoldirish, 
unlilarni o'qish kabi xatolarning oldini olish va b arta raf etishga imkoniyat 
beradi.
U nli tovushlar asosida so'zlarda b o 'g 'in tarkibini aniqlash malakasini 
shakllantirish uchun unli va undosh tovush lar differensiatsiyasi ham da 
nutqda unli tovushlarni ajratish bo'y icha dastlabki ishlarni olib borish 
zarur.
U nli va undosh tovushlar haqida, ularni farqlashning (ular artikulatsiya 
usuli va jarangdorligi bo'yicha farqlash) asosiy belgilari haqida tasaw u rlar 
hosil qilindi. M ustahkam lash uchun quyidagi usullardan foydalanish 
tavsiya etiladi: logoped unli tovushlarni talaffuz etganda bolalar qizil, 
undosh tovushlarni talaffuz etganda k o 'k bayroqchani ko'taradilar.
K eyinchalik unli tovushlarni b o 'g 'in va so 'z la rd a ajratish bo 'yicha 
ish olib boriladi. Buning uchun aw al bir b o 'g 'in li so 'zlar (uy, oy, non, 
nok, o t) tak lif etiladi. Bolalar so'zlarda unli tovush va uning o 'rn ini 
(so'z boshida, o'rtasida, oxirida) aniqlaydilar. Buning uchun so'zning 
grafik sxem asidan foydalanish m um kin. B olalar unli tovushning so'zdagi 
o 'rn ig a qarab sxem aning boshi, o'rtasi, oxirida belgi-aylanacha qo'yadilar:
405

---

Q ___________Q ___________ Q
Keyin ikki va uch b o ‘g ‘inli so 'zlar ustida ish olib boriladi. Buning 
uchun quyidagi topshiriqlarni berish tavsiya etiladi:
1. So'zdagi unli tovushlarni aytish. Buning uchun talaffuz etilishi 
yozilishidan farq qilmaydigan so'zlar.
2. Berilgan so'zda faqat unlilarni yozish (olm a — О____ A).
3. U nli tovushlarni ajratish va shu tovushga taalluqli harflarni topish.
4. Berilgan unli tovushlarga taalluqli rasmlarni ajratish.
B o'g'inlarda analiz va sintezni m ustahkam lash uchun quyidagi
topshiriqlarni berish mum kin:
1. So'zlarni bo'g'inlarga bo 'lib qaytarish. B o 'g 'in lar sonini sanash.
2. Aytilgan so'zlardagi b o 'g 'in sonini aniqlash va shu songa taalluqli 
raqam ni ko'rsatish.
3. N om langan rasmlarni ikki qatorga b o 'g 'in la r soniga qarab ajratish. 
Aytilishida 2 va 3 b o 'g 'in d a n iborat rasm lar (anor, anjir, olxo'ri) tavsiya 
etiladi.
4. N om langan rasm lardan birinchi b o 'g 'in n i ajratish va uni yozish, 
so'ng ajratilgan bo'g'inlarni biriktirib so'zlar, gaplar tuzish va hosil bo'lgan 
so'z va gaplarni o'qish. M asalan: "oltin", "malina", "radio", "kesak", 
"tabiat". Berilgan so'zlam ing birinchi bo 'g 'inlari biriktirilganda quyidagi 
so 'zlar hosil bo'ladi: olm a, raketa.
5. So'zlarda tushurib qoldirilgan b o 'g 'in n i rasmlar yordamida aniqlash.
ar_______; ________ los; ka_______ ; ol______ri.
6. Tartibsiz berilgan b o 'g 'in lard an so'z tuzish (tar, gi, ki, be, vuz, 
lam, tob, hi).
7. G aplardan m a’lum sondagi b o 'g 'in li so'zlarni ajratish.