M uxtor xudo yq ulov jurnalistikaga

Xat bo‘yicha reyting topshiriqlari
1. X at so ‘zining lug ‘aviy та ’nosini ayting.
2. X at qachon paydo bo 'Igan?
3. Ijtim oiy xat bilan shaxsiy xa tla m i izohlang.
4. “Ochiq x a t”, "M urojaatnoma ” g a m isollar ayting.
5. X atlar xiliarini bilasizmi?
6. Ijtim oiy jihatdan salmoqli, muhim ко ‘rinishli xatlarni ayting.
7. “Ochiq xat ”ning о ‘zbek matbuotida tutgan о ‘rni.
8. M aqola tarzida yozilgan xatlarga m isollar aytaolasizmi?
9. Tabrik maktublarining о ‘zbek jurnalistikasidagi о ‘m i.
10. Radio va televideniyeda xat janri.
Xat bo‘yicha nazorat savollari
1. Shaxsni ja m iya t bilan va о ‘z navbatida jam iyatn i shaxs bilan
bog ‘lovchi vositani sharhlab bering.
2. A dabiy-badiiy xatlarga m isol keltiring.
3. Tahririyatga keladigan xatlar qanday ruknlar ostida berib
boriladi?
4. X at ja n ri qanday turlarga ega?
5. О ‘zbek m atbuotida xat ja n ri ко ‘rinishlarini ifodalang.
9.6. Taqriz
Tahliliy publitsistikaning muhim janrlaridan biri taqrizdir. 
Taqriz
so‘zi arabcha b o iib , oicham oq, salmoqlab k o im o q , baholamoq degan 
m a’nolarni bildiradi. Mazkur janr retsenziya deb ham yuritiladi. Bu 
lotincha recensio-baho degan so‘zdan olingan. Taqriz fan, adabiyot-
233

---

san’atga doir asarlarni tahlil etuvchi, baho beruvchi publitsistik janrdir. 
Demak, taqriz, (retsenziya) hayotni bevosita tasvir etuvchi maqola va 
boshqa tahliliy janrlardan farqli ravishda fan, adabiyot, san’at va boshqa 
sohalarda aks ettinlgan voqea va hodisalarni, faktlami tahlil etish, 
baholashga qaratiladi. Bu - publitsistikaning, jurnalistikaning ijtimoiy ong 
ko‘rinishlari, hayotni aks ettirish turlari b o ig a n fan, adabiyot, san’at va 
boshqa sohalarga munosabati, o ‘zaro bogiiqligini kocrsatuvchi faktordir. 
Binobarin, taqriz insonning tashqi olamdagi bilingan, ongda aks etgan 
voqea va hodisalarni qaytadan yana chuqurroq bilish, tahlil va tadqiq etish, 
baholash borasidagi muhim vositasidir. Y a’ni, bu janr fan, adabiyot, 
san’atning ham taraqqiyotiga xizmat qiladi, inson ongining ufqlarini 
yanada kengaytiradi. Boshqa tahliliy janrlar singari taqriz ham ijtimoiy- 
lqtisodiy, madaniy-ma’naviy hayotning barcha sohalarini o'zida aks 
ettirishi mumkin. Ammo u yuqorida aytilganidek, hayot voqealarini 
to cppa-to‘g ‘ri emas, balki fan, adabiyot va san’atda o ‘z aksini topgan, 
ya’ni o'rganilgan, baholangan shakldagi holatini oig an adi, yoritadi. Bular 
fanning turli sohalariga doir ilmiy ishlar, kitoblar, risolalar, maqolalar 
to‘plamlari, 
ixtirolar, kashfiyotlar, badiiy asarlar, 
sahna asarlari, 
kinofilmlar, tasviriy san’at, musiqa asarlari b o iish i mumkin. Shu bilan 
birgalikda taqrizlar fan, adabiyot va san’atning barcha asarlariga emas, 
balki ayni shu kun, shu davr uchun ahamiyatli, zarur asarlargagina yoziladi 
va e io n qilinadi. Bu — taqrizning ham publitsistik xususiyatga ega 
ekanligini k o‘rsatadi.
Shuni aytish kerakki taqriz jurnalistikadan tashqari hollarda ham 
qoilanilishi mumkin. Masalan, yangidan yaratilgan har bir ilmiy asar, 
ixtiro va kashfiyotlar, badiiy asarlar, tasviriy san’at, musiqa va sahna 
asarlar, 
kinofilmlar, 
haykaltaroshlik 
asarlari 
va 
boshqalar bosib 
chiqarilishi, e io n qilinishi, ko‘rgazmaga qo‘yilishidan oldin shu soha 
kishilari, 
olimlar, 
adabiyotshunoslar, 
san’atshunoslar 
tomonidan 
baholanadi, tahlil etiladi.
Bunday baholash og‘zaki muhokama yoki yozma taqriz shaklida 
b o iish i mumkin. Bu xildagi taqrizlami odatda ichki taqriz deyiladi. Shu 
bilan birgalikda fan, adabiyot, san’at asarlari oshkora ravishda -
jum alistika orqali baholanishi, muhokama etilishi mumkin. Ana shunday
234

---

taqrizlar tahliliy publitsistika janriga oid asarlar sanaladi. Bu xildagi ijod 
turini tanqid va bibliografiyaga oid asarlar ham deb yuritiladi. Tanqid 
arabcha so‘z bo‘lib ish-harakat, faoliyat, asar, ta’limot, nazariya va shu 
kabilarning salbiy va ijobiy tomonlarini, yutuq va kamchiliklarini muayyan 
nuqtai nazardan baholash, tahlil etish degan m a’noni bildiradi. 
Bibliografiya esa lotincha biblion —kitob, grapno-yozmoq degan so‘zlardan 
olingan b o iib , bosma asarlar-kitoblami tahlil etish, fikr bildirish degan 
m a’noni bildiradi.
K o‘rinib turibdiki, bu tushuncha ham taqriz, retsenziya atamalari 
bildiradigan m a’nolarga yaqindir.
Taqriz inson ongiy olamining barcha sohalarini qamrab olar ekan o ‘z 
navbatida turli xillarga b o iin ib ketadi. Bular:
1. Ilmiy taqrizlar;
2. Adabiy-badiiy taqrizlar;
3. Teatr taqrizi;
4. Kino taqrizi;
5. Musiqa asarlari taqrizi;
6. Tasviriy san’atga doir taqrizlar;
7. Radio eshittirishlar va teleko‘rsatuvlar taqrizi va boshqalar.
Ilmiy taqrizlar yuqorida aytilganidek ilm-fanning u yoki bu sohasiga
doir yangi chiqqan kitoblar, asarlarga beriladi. Bu xil taqriz u xoh aniq 
fanlar - matematika, fizika, kimyo, geografiya, geologiya va boshqa 
sohalarga yoki ijtimoiy fanlar b o im ish tarix, falsafa, siyosatshunoslik, 
san’atshunoslik, tilshunoslik va boshqa sohalarga bagishlangan boim asin, 
avvalo mazkur sohada yaratilgan asarlarning mazmuni, uning fanga 
qo‘shgan salm ogi, yutuq va kamchiliklarini ochib berishi lozim. Taqriz 
muallifi va asarlar haqida o ‘z qarashlarini, xulosalarini bayon etadi. Ilmiy 
taqrizlar mazkur ilm-fan sohasidagi yangiliklarni ommaga yetkazishda 
muhim omil hisoblanadi.
Ilmiy taqrizlar asosan shu fan sohasi bilan yaqindan tanish b o ig an
mutaxassislar, olimlar tomonidan yoziladi va odatda fanning shu sohasiga 
oid ilmiy nashrlarda, ilmiy jumallarda, shuningdek fanning shu sohasiga 
tegishli b o ig a n tarmoq gazetalarda bosiladi. Markaziy va boshqa 
umumsiyosiy gazetalar, ijtimoiy-siyosiy jurnallarda esa ko‘pchilik uchun
235

---

muhim ahamiyatga ega b o ig a n alohida ilmiy asarlargagina taqriz beriladi. 
Umuman olganda, ilmiy taqrizlar o ‘quvchilarni fan yangiliklari bilan 
tanishtirishda, ilmning mazkur sohasidagi yutuq va kamchiliklarini 
aniqlab, uning rivojiga hissa qo‘shish uchun xizmat qiladi. Adabiy-badiiy 
taqrizlar mazkur janrning eng ko‘p qoilaniladigan turi hisoblanadi. 
Adabiy-badiiy taqrizning vazifasi taqriz qilinayotgan badiiy asaming 
mazmunini chuqur ochib berish, unda oldinga surilayotgan asosiy g ‘oyani 
o‘quvchiga ravshan ko‘rsatish, asar muallifi erishgan mahorat yutuqlari va 
y o i qo‘ygan kamchiliklarini bayon etishdan iborat. Adabiy-badiiy taqriz- 
adabiy tanqidchilikning asosiy janri hisoblanadi. Adabiy tanqid -
adabiyotshunoslik fanming muhim tarkibiy qismi b o iib , badiiy ijodning 
shu kundagi, ayni zamondagi ahvoli, erishilgan yutuq va kamchiliklarni 
ochib tashlash orqali badiiy adabiyot taraqqiyotiga xizmat qilishdan iborat.
Adabiy-badiiy taqrizlarda shu kun, ayni zamonda yuzaga kelgan yangi 
badiiy asarlar tahlil etiladi, ularga baho beriladi, kamchiliklari tanqid 
ostiga olinadi. Hozirgi о 'zbek adabiy tanqidchiligida atoqli adabiyotshunos 
olimlar O.Sharofiddinov, M.Qo‘shjonov, N.Karimov va boshqalarning 
samarali faoliyati tahsinga sazovar.
Adabiy-badiiy taqrizlar asosan adabiy-badiiy jurnallar hamda 
adabiyotga ixtisoslashgan gazetalardan keng o‘rin oladi. Umumsiyosiy 
gazetalarda faqat jamiyat uchun nihoyatda ahamiyatli b o ig a n yirik 
asarlarga yozilgan taqrizlar beriladi.
Teatr taqrizlarida teatr tanqidchiligi o‘z ifodasini topadi. Ularda 
tomoshabinlarga havola etilayotgan yangi sahna asarlari tahlil etiladi. Bu 
taqrizlarda 
sahnaga 
qo ‘yilgan 
spektaklning 
g ‘oyaviy 
mazmuni, 
aktyorlarning ijrochilik san’ati, rejissura mahorati va boshqa masalalar 
tahlil etiladi, yutuq va kamchiliklar ko‘rsatib, ijodiy xulosalar chiqariladi. 
Teatr taqrizi o'quvchi va tomoshabinlarga mazkur asarni har tomonlama 
tahlil etish bilan birlikda san’atkorlarga uni yanada takomillashtirish 
borasida ko ‘mak, maslahatlar ham berishi lozim.
Teatr taqrizlari asosan shu soha mutaxassislari, olimlar, adabiy 
tanqidchilar, ayrim hollarda jurnalistlar tomonidan yoziladi. Teatr taqrizi 
yozish uchun teatr san’ati sohasi bo ‘yicha chuqur bilimga, malakaga ega 
b o iis h lozim. Bugungi kunda bu sohada M.Rahmonov, M.Qodirov,
236

---

T.Tursunov, T.Bayandiev, M.Hamidova, M .To‘laxo‘jaeva, O.Rizaev, 
Sh.Rizaev, 
S.Tursunboev, 
T.Tslomov, 
H.Ikromov, 
S.Qodirova, 
M.Ahmadjonova, 
M.Umarov, 
A.Rahimov 
va 
boshqalar 
faoliyat 
k o ‘rsatmoqdalar. Kinotaqriz ham mazkur janrning muhim turlaridan biri 
hisoblanadi. Unda yangi yaratilgan kinofilmning o ‘ziga xos xususiyatlari, 
yutuq va kamchiliklari ochib beriladi. Xuddi teatr taqrizi singari kinotaqriz 
ham kino san’ati sirlaridan xabardor bo ‘lgan mutaxassislar, kinoshunoslar 
tomonidan yoziladi. Kinotaqriz sohasida J.Teshaboev, H.Akbarov, 
X. Abulqosimova va boshqalarning xizmatlarini e’tirof etish mumkin.
Musiqa san’ati, tasviriy san’atga bag‘ishlangan taqrizlarga ham 
yuqoridagi talablarni qo ‘yish mumkin. Bu taqrizlarda ham mazkur 
sohalarga doir yangi asarlaming o ‘ziga xos tomonlari, erishilgan yutuq va 
kamchiliklar, asar muallifming mahorati ochib berilishi va o ‘quvchiga 
yetkazilishi lozim. Bunday taqrizlar ham asosan maxsus nashrlarda, 
alohida holatlarda umumsiyosiy gazeta va jurnali arda bosilib chiqadi.
Ularning mualliflarini musiqashunoslikda (xususan A.Jabborov,
I.Rajabov T.G'afurbekov R. Abdullaev,A.Nazarov va boshqalarni), 
tasviriy san’atda (xususan R.Ahmedov, Ch.Ahmarov, B.Jalolov, R.Choriev 
va boshqalarni) eslash kifoyadir.
Taqriz qaysi sohada, qaysi mavzuda bo‘lmasin biron-bir asami 
baholashda xolislik, ilmiy yondashuv bu janr uchun muhim mezon 
hisoblanadi. Chunki har bir ilmiy, adabiy, san’at asariga shu paytgacha 
mavjud bo‘lib jamlangan, zamon sinovidan o ‘tgan o ‘lcham va qarashlarga 
amal qilingandagina to ‘g ‘ri baho berish mumkin Aksincha, asarni biror bir 
tor sinfiy, siyosiy, yoki shaxsiy manfaatlar nuqtai nazaridan tahlil etilib, 
baholanganda noto‘g ‘ri, biryoqlama xulosalar kelib chiqadi, o ‘quvchini 
chalg‘itadi, muallifga jiddiy m a’naviy ziyon yetkaziladi. Masalan, sovet 
tuzumi davrida ayrim ilmiy, adabiy yoki san’at asarlariga ana shunday bir 
yoqlama, tor sinfiy-siyosiy yoki guruhbozlik nuqtai nazaridan baho 
berishlar ko ‘p uchrardi. Chunonchi, atoqli о 'zbek adibi A. Qodiriyning 
asarlariga, Oybekning “Alisher Navoiy” romaniga berilgan ayrim ijtimoiy- 
vulgar (qo‘pol) taqrizlar buning yaqqol dalilidir.
Ommaviy axborot vositalarining alohida turi bo'lgan radio va 
televideniye orqali eshittirilgan yoki ko‘rsatilgan ayrim asarlar -
237

---

radiospektakl, telefilm, teleko'rsatuvlarga ham taqriz yozilishi mumkin. Bu 
taqrizlarda ham mazkur radio yoki teleasaming mazmum, mohiyati, yutuq 
va kamchiliklari ochib beriladi, o ‘quvchigayetkaziladi.
Taqriz janri ko ‘proq gazeta va jurnallardan o ‘rin oladi. Radio va 
televideniyeda ular taqriz emas - eshittirish yoki ko ‘rsatuvning bir turi 
sifatida qoilaniladi,
Taqrizlar ichki tuzilishi jihatidan axboriy yoki tahliliy boiish i 
mumkin. Axboriy taqrizlarda yangi ilmiy, adabiy-badiiy yoki san’at asari 
haqida kengroq xabar beriladi, o ‘quvchiga tanishtiriladi. «Hurriyat» 
gazetasining 2000-yil, 44-sonida jurnalist R.Rahmonovning «Zarur, 
barchaga kerakli kitoblar» sarlavhali axboriy taqrizi bosilgan. Unda 
filologiya va falsafa fanlari doktori M. al-Buxoriyning tamoyili 
«международной 
журналистики 
и 
международный 
обмен 
информации» va «Международные информационные агенства и 
международная пресса