|
Xabar bo'yicha reyting topshiriqlari
1. A xboriy publitsistikaning asosiy, bosh jan rin i ayting va uni
izohlab bering.
2. Jurnalistika p a y do bo ‘Iguncha axborot qanday tarqatilgan?
3. X abar qanday vazifani bajaradi?
4. Av tori tar jurnalistika davrida xabarning о ‘rni.
5. A xborot janrining asosida birinchi о ‘rinda fa k t turishini sharhlab
bering.
6. A xborotga nimalar asos bo ‘ladi?
7.
Axborotning bosh xususiyatini ayting.
8. A xborot jum alistikan ing qaysi tamoyillarini о ‘zid a aks ettiradi?
9. A xborot xillarini sharhlab bering.
10. Rasmiy va norasmiy axborotlam i izohlang.
182
Xabar bo‘yicha nazorat savollari
1. X abar janrin i suiiste m ol qilish qachon boshlangan edi?
2. X abar qachon cheklangan darajada fa o liya t yuritgan?
3. A xborot ja n ri qachon erkin faoliyatga ega bo ‘ladi?
4. Axborotning ijtim oiy vazifasini ayting.
5. Axborotda tezkorlik nima uchun kerak?
6. Axborotga bugun nega raqobatbardoshlik talabi qo ‘yiladi?
7. Ichki va tashqi axborotlarni izohlang.
8. Tematik va notem atik xabarlarga misol ayting.
8.2. Hisobot
Axboriy publitsistikaning asosiy janrlaridan biri hisobotdir. Hisobot
so‘zi arabcha b o iib , hisob berish, y a’ni o ‘z ishlari, topshiriqning
bajarilishi va shu kabilar haqida o ‘zidan yuqorida turuvchi boshliqqa,
tashkilot va jamoatchilikka og'zaki yoki yozraa ravishda beriladigan
rasmiy axborot degan m a’noni bildiradi. Jumalistika hisoboti esa b o iib
o ‘tgan biror muhim y ig in , anjuman yoki ommaviy bayram va boshqa
tadbirlar, voqea va hodisalar, jumladan, sud majlisi, jumalistika
konferensiyasi haqida yozilgan axborotdir. Unda mazkur y ig in , anjuman
yoki ommaviy tad bir, voqea va hodisaning asosiy mazmuni, mohiyati,
tafsiloti o ‘z ifodasini topishi kerak. Odatda hisobot parlament majlisi,
hukumat idoralari va jam oat tashkilotlarining muhim yig‘inlari haqida,
shuningdek, o ‘tkazilayotgan ommaviy bayramlar, san’at anjumanlari, sport
musobaqalari va shu singari yirik, ahamiyatli voqea va hodisalar haqida
yoziladi. Hisobot xuddi axborot singari k o ‘pchilik uchun qiziqarli, yangilik
b o ig a n tadbir, voqea va hodisalarni o ‘zida aks ettirishi lozim. Y a’ni, u
ham ko ‘pchilikda qiziqish uyg‘otishi, jamoatchilik fikrini qo ‘zg‘ata olishi
kerak. Arzimagan, ko'pchilik uchun ahamiyatsiz biror y ig in haqidagi,
umumiy gaplardan iborat b o ig a n hisobotlar jumalistika nashrining
obro‘sini tushiradi,.o‘quvchini zeriktiradi. Hisobot ham xuddi xabar singari
shaklan ikki xil - qisqa va batafsil b o iish i mumkin. Qisqa hisobotda o ‘sha
anjuman, tadbir yoki voqea-hodisaning b o iib olganligi haqida xabar
qilinsa, batafsil hisobotda esa yuqorida qayd etilganlar tolaligicha
183
yoritiladi. Hisobot shu bilan birgalikda rasmiy yoki muammoli, tahliliy
ham b o iish i mumkin. Rasmiy hisobot rasmiy idoralar tomonidan (yoki
rasmiy axborot agentligi orqali) tarqatiladi. Norasmiy hisobot esa mazkur
anjuman, tadbir, voqea-hodisani yoritish uchun maxsus yuborilgan
ommaviy axborot vositasining muxbiri - jurnalist tomonidan yoziladi.
Unda qatnashchilarning socz va fikrlari ham berilishi mumkin. Bunday
hisobotlar o ‘quvchi (eshituvchi, ko‘ruvchi)da mazkur anjuman, tadbir yoki
voqea, hodisalar haqida t o i a tushuncha hosil qilishi lozim. Hisobotning
lkkinchi xili - tematik, ya’ni biron-bir mavzuga qaratilgan turida esa
jurnalist tomonidan muhim, birinchi darajali deb topilgan biror mavzu,
hamda u muammoli, tahliliy b o iish i mumkin. Bunday hisobotlar asosan
uch turga - umumiy hisobot, biror mavzuga qaratilgan yoki sharhli
hisobotga bolm adi. Umumiy hisobotda xabar berilayotgan anjuman,
ommaviy tadbir, voqea va hodisalar xronologik tartibda — bir boshdan,
batafsil bay on etiladi.
Bunda anjuman, tadbir, voqea, hodisa qanday boshlanganligi, kimlar
ishtirok etganligi, anjuman b o is a unda kimlar so'zga chiqqanligi, qanday
hujjatlar qabul qilinganligi, ommaviy tadbir va sport musobaqalari b o is a
qanday olganligi, nimalar boiganligi, kimlar qanday natijalarga
erishilganligi t o l a bayon etiladi. Ayrim anjumanlardan yozilgan
hisobotlarda va u erda soV.ga chiqqan notiqlarning nutqi va m a’ruzalari
to ialig icha keltirilishi, bayram, tadbir ishtirokchilari, sport musobaqalari
masala, muammolari birinchi o ‘ringa qo‘yiladi va o ‘sha anjuman, tadbir,
voqea va hodisada bu masala qanday ahamiyat kasb etganligi, qanday
muhokama etilganligi, qanday yechimini topganligi haqida fikr yuntiladi,
o ‘z mulohazalari aytiladi, ijobiy yoki tanqidiy nuqtai nazardan tahlil
qilinib, publitsistik xulosalar chiqariladi. Bunday hisobot u yoki bu
muammo bo ‘yicha jamoatchilik fikrini uyg‘otishda muhim rol o ‘ynaydi.
Uchinchi xil hisobot - sharhli hisobot b o iib , unda anjuman, voqea yoki
hodisaning tafsiloti bayon etilishi bilan bir qatorda uning u yoki bu tomoni,
muammo va masalalariga alohida sharhlar ham ilova qilinishi mumkin. Bu
ham yuqoridagi - m aiu m mavzuga bagishlangan tahliliy hisobotga yaqin
turadi.
184
Hisobot ommaviy axborot vositalarining qaysi bir turida yoritilishiga
qarab gazeta hisoboti, jurnal hisoboti, radiohisobot, telehisobot b o ‘lishi
mumkin. Turgan gapki jumalistika — gazeta va jurnal hisobotidan farqli
ravishda radio va telehisobot bevosita ovoz va tasvir qo‘shilishi bilan
o ‘ziga xos xususiyatga ega bo‘ladi. Ommaviy axborot vositalarining qaysi
bir turida bo‘lmasin hisobot yozish va tayyorlash jumalistdan katta mehnat
va mahorat talab qiladi. Hisobot yozuvchi, tayyorlovchi jurnalist avvalo
mazkur anjuman, tadbir, voqea va hodisaning mazmuni, mohiyatini anglab
olishi, uni to ‘laligicha qamrab, faktlarni, ismlarni, qaror va hujjatlar,
natijalarni aniqlab olishi kerak. Shundan so‘nggina u to ‘plagan fakt va
m a’lumotlarni tushunarli va lo ‘nda qilib bayon etib berishi lozim.
Hisobotning ichki tuzilishi uning qaysi turda yozilishiga b ogliq. Umumiy
hisobot m a’lum shaklga ega bo ‘lib, u boshidan oxirigacha birma-bir bayon
etiladi. M a’lum mavzuga bag'ishlangan hisobot esa erkin tarzda yozilishi,
asosiy e ’tibor ko‘tarilayotgan muammoga qaratilishi mumkin. Sharhli
hisobot ham shunday xususiyatga ega.
Hisobotning tili va uslubiga kelsak u asosan jiddiy, publitsistik
uslubda yoziladi. Hisobotda ayrim o ‘xshatish, jonlantirish, obrazlilik ham
joy olishi mumkin. Ammo bu vositalar hisobotning umumiy mazmuni,
undan chiqariladigan publitsistik xulosaga xizmat qiladi. Shuningdek,
ayrim hollarda adabiy-badiiy yoki hajviy uslubda yozilgan hisobotlar ham
uchraydi.
Hozirgi davr o ‘zbek jurnalistikasi, radio va televideniyesida hisobot
janri keng qo‘llanilib kelinmoqda. Bu janr mamlakatimizda yuz
berayotgan muhim ijtimoiy-iqtisodiy voqealar, Oliy Majlis sessiyalari,
hukumat idoralari, vazirliklar, jam oat tashkilotlarida b o ‘lib o ‘tadigan
muhim anjumanlar, ommaviy tadbirlar va boshqa muhim voqea va
hodisalarni yoritishda xizmat qilmoqda. Quyida biz hisobotning ayrim
ko'rinishlari bo’yicha misollar keltiramiz:
Rasmiy hisobot:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
