M uxtor xudo yq ulov jurnalistikaga

68

---

Jurnal bo‘yicha reyting topshiriqlari
1. Ju m al qanday xuSusiyatga ega?
2. D asdab vujiidga kelgan ju m a lla rn i ayting.
3. Turkistonda ilk ju rn a l qachon pa ydo b o 'Idi?
4. 
’’H u rriyat” 
ijtim oiy-siyosiy ju rn a li 
kimning 
rahbarligida,
nechanchi yili nashr etildi?
^
5. Qaysi davr ju rn allari komrhunistik yakka mafkura ta ’sirida ish
k o ‘rdilar?
6. Jurnallarning qanday turlarini bilasiz?
7. 
Gazeta publitsistikasi bilan ju rn al publitsistikasi о ‘rtasida qanday
fa rq bor?
8.1995-yildan buyon chop etilayotgan markaziy ijtim oiy-siyosiy
ju m a ln i ayting.
9. Qaysi ju m a lla r adabiy-badiiy ju rn a l hisoblanadi?
Jurnal bo‘yicha nazorat savollari
1. Qanday ehtiyoj ju rn a l p a yd o bo ‘lishiga asos bo ‘Igan?
2. "Oyina ’’jurn ali qachon, kim tomonidan nashr etildi?
3. 
1917-yil oktyabr o'zgarishidan s o ‘ng o'lkamizda qanday ju m a lla r
i 
nashr etila boshlandi?
4. M illiy mustaqillikdan so'ng respublikada qanday ijtim oiy-siyosiy
ju m a lla r chiqarila boshlandi?
5. A xborot tarqatishda gazeta bilan ju m a l о 'rtasidagi fa rq n i ayting.
6. Jurnal xillarini izohlab bering.
7. 
Ilmiy ju m allarn i sanang.
2.2.3. RADIO
Gazeta va jum allar deyarli to ‘rt asrdan buyon insoniyatga xizmat qilib 
kelmoqda. XYII-XIX asrlar davomida esa jurnalistika tasnifi faqat gazeta
va jurnallardan tashkil topdi. Lekin, jurnalistikaning jamiyat 
hayotidagi ahamiyati shu qadar katta-ki, insoniyat faqat gazeta va jumal 
bilan kifoyalanib qolmadi. XIX asming oxiri va XX asming boshlariga 
kelib, ommaviy axborot vositalari tasnifida katta bir yangilik, beqiyos bir 
o ‘zgarish yuz berdi, unga jurnalistikaning butunlay yangi bir turi - radio
69

---

kirib keldi. Radio so‘zi, yunoncha b o iib , «radius» - nur, «radio» - nur 
tarataman, degan ma’noni bildiradi, hamda, bu o ‘rinda elektromagnit 
tolqm lari orqali ovoz tolqm larini uzoq masofa va katta hududga simsiz 
tarqatish usuliga, bu usulni amalga oshiruvchi asbobga aytiladi.
Radio — OAVning o ‘ziga xos elektron texnikaga asoslangan turidir. 
Radio, tub m a’nodagi jurnalistika emas, y a’ni u so‘zni bosma usul bilan 
ko‘paytirmaydi, balki uni maxsus asboblar vositasida og‘zaki ko‘paytiradi, 
shu 
jihatdan 
u 
jumalistikaning, 
to ‘g ‘rirog‘i 
ommaviy 
axborot 
vositalarining bir turi hisoblanadi. Radio ommaviy axborot vositalari 
tasnifida alohida o ‘rin tutadi, gazeta va jum al ko‘rish, bosma so‘zlarni 
o ‘qish orqali inson ongiga yetib borsa, radio esa ovozni quloq bilan 
eshitish orqali ta ’sir ko‘rsatadi. Bu esa insonning eng asosiy sezuv a’zosi 
bo 1m ish quloq orqali axborot qabul qilishdek eng qadimiy va tabiiy 
imkoniyatidan kelib chiqadi.
Bu jihatdan uni jurnalistika hali vujudga kelmagan paytlarda uning 
vazifasini bajargan og ‘zaki nutq, jarchilik, notiqliq san’atining davomi, 
boshqacha qilib aytganda yuqoridagi vositalarniig texnikaga asoslangan 
qaytarilgan ko‘rinishi deyish mumkin. Garchi yozma (bosma) so‘z 
qanchalik muhim va m o‘tabar bolm asin, og‘zaki so‘z, nutq bevosita 
eshituvchiga y o ‘naltirilgan boiad i, uning ta’sir kuchi kattaroqdir. Shu 
boisdan ham radio jumalistikaning o ‘ziga xos, og‘zaki, eshituvchiga 
bevosita qaratilgan turi sifatida insoniyat hayotiga dadil kirib keldi va 
undan o ‘z munosib о i n ini oldi. Radio paydo b oig ach kishilar ijtimoiy 
hayot yangiliklarini tezroq eshitadigan bo ld ilar, dunyodan yanada kengroq 
xabardor b o ia boshladilar, ijtimoiy tafakkur ufqlari yanada kengaydi. 
Kishilik yuksak madaniy bosqichining mevasi b o ig a n radio bu 
bosqichning yanada rivojlanishiga ta ’sir ko‘rsatuvchi muhim omil boldi. 
Radio 
paydo 
b o iish i 
bilan 
insoniyatning nutq 
san’ati 
yanada 
takomillashdi, tovush - ohang sifatida insonga yetib borib, unga zavq - 
shavq, orom bag1 ishlovchi musiqa san’ati yanada rivojlandi, inson 
ongidagi olam rang - baranglashdi. Turgan gapki, jamiyatdagi tabaqalar, 
guruhlar, sinflar jumalistikaning boshqa turlari kabi radiodan ham 
o‘zlarming ijtimoiy-g‘oyaviy, iqtisodiy va ma’naviy maqsadlari y o lid a
foydalana boshladilar. Ular radioni kishilarga, keng ommaga, faqat ayrim
70

---

mamlakat miqyosida emas, balki butun dunyo miqyosida o ‘z qarashlari, 
g‘oyalarini yetkazish, targ‘ib va tashviq qilish va o ‘zlariga m uxolif bo‘lgan 
kuchlarning g ‘oya va qarashlariga zarba berish uchun vosita sifatida 
qo‘llay boshladilar. Radio toiqinlarining sarhad bilmasligi, butun dunyoga 
ham tarqala olishi bu ishda juda qo‘l keldi. Turli xil axborotlar, qarashlar, 
g ‘oyalar radioning turli o ‘lchamdagi to‘lqinlari sifatida yer kurrasini o'rab 
oldi va kunu tun, bir zum tinmasdan taralib turadigan b o id i. Endi 
insoniyat 
o ‘z 
hayotini 
radiosiz 
tasavvur 
eta 
olmaydi. 
Radio 
jurnalistikaning, 
ommaviy 
axborot 
vositalarining 
chegaralarini, 
imkoniyatlarini misli ko‘rilmagan darajada kengaytirdi, dunyo xalqlarini 
bir-biriga yaqinlashtirdi, insonning olamaro m as’uliyatini oshirdi.
Radioning tarixiga nazar tashlasak uning ko'pchilik ijodi ekanligmi 
ko‘ramiz. XIX asming o ‘rtalarida italyan olimi K.Markoni radio bo‘yicha 
jiddiy tadqiqotlar olib bordi. Bu ishga jahondagi boshqa olimlar qatori rus 
ixtirochilari ham o ‘z hissalarini qo‘shdilar. Birinchi bor radio rus olimi 
A.S.Popov tomonidan 1895-yil 7 may kuni Peterburgdagi ms fizika —
ximiya jamiyati yig‘ilishida sinab ko‘rildi. Ammo у ishlab chiqqan elektr 
signallami uzoq masofaga simsiz uzata oladigan radiotelegraf asosan aloqa 
vositasi sifatida ixtiro qilingan edi. Mazkur simsiz telegrafhi ommaviy 
axborot vositasi bo‘lib shakllanganicha m a’lum vaqt o ‘tdi. Buning uchun 
esa jurnalistikaning paydo boiish id a asosiy o crin tutgan ijtimoiy-siyosiy, 
iqtisodiy va m a’naviy ehtiyojlar zarur bo ldi. Y a’ni, ayrim tabaqa va 
guruhlar radiodan bir joy da turib juda katta hudud va keng masofadagi 
kishilarga o ‘z g ‘oyalarini yetkazish mumkinligini tushunib yetdilar va bu 
muhim ehtiyoj oddiy aloqa vositasini ommaviy axborotning muhim turiga 
aylanishiga olib keldi. Jumladan, 1917-yilda Rossiyada hukumat tepasiga 
kelgan bolsheviklar radio orqali targ‘ibot va tashviqot olib borish uchun 
uni takomillashtirish bo‘yicha maxsus ilmiy-tadqiqot laboratoriyasi tashkil 
etishdi va 1920-yilning boshida radioeshittirishlar yuzaga keldi. Radioning 
ommaviy 
axborot 
vositasi 
sifatida 
ixtiro 
etilishida 
toshkentlik 
mutaxassislar ham ishtirok etishgan. Masalan, 1920-yil 17-noyabr kuni 
Toshkent radiosi mudiri markazga yuborgan maxsus radiogrammasida 
Moskva radiosining ovozi Toshkentga ham yetib kelganligini m a’lum 
qilgan edi. 1922-yildan boshlab esa Moskvada dastlabki radio eshittirishlar
71

---

boshlandi. Moskva radiosi orqali eshittirilgan maxsus «radiogazeta»larda 
bolshevistik targ‘ibot va tashviqot asosiy o ‘rin egallagan edi. Amerikada 
muntazam 
radioeshittirishlar 
1920-yildan 
«Key 
Di 
Key 
Ey» 
radioslansiyasining prezidentlik saylovlari haqidagi reportajini efirga 
uzatish bilan boshlandi. 1922-yildan boshlab ingliz radiosi (keyinchalik 
«Bi-Bi-Si» deb nom olgan) ning muntazam eshittirishlari boshlandi.
Umuman olganda, ommaviy axborot vositalarining yangi bu turi 
b o‘lmish radio o‘z faoliyatini siyosiy-g‘oyaviy vazifalarni amalga 
oshirishdan boshladi. Yana shu narsa ham ko‘rinib turibdi-ki, dastlabki 
davrlarda radiodan faqat jurnalistika (gazeta) materiallarini o ‘qib 
eshittirish vositasi sifatida foydalanilgan, keyinchalik u asta-sekin o ‘z 
xususiyatlariga ega bo‘la borib, ommaviy axborot vositalarining toTaqonli 
bir tunga aylana borgan. Toshkentda birinchi radioeshittirishlar 1927- 
yilning 11- fevralida boshlangan. O czbekistonda radioeshittirishlaming 
yo'lga qocyilishi xalqimiz tarixida katta ljobiy-ma’naviy voqea boTgan 
edi.
Hozirga kelib radio misli k o ‘rilmagan darajada taraqqiy etdi va butun 
jahon kishilik jamiyati m a’naviy hayotidan mustahkam o ‘rm oldi. 
Dunyodagi barcha rivojlangan mamlakatlar o ‘z radiostansiyalariga ega. 
Dunyoda Amerika Qo‘shma Shtatlariga qarashli «Amerika ovozi», 
«Ozodlik», Angliyaning «Bi-Bi-Si», Germaniyaning «Nemis to ‘lqinlari» 
va boshqa o ‘nlab radiostansiyalar ishlab turibdi. 0 ‘z milliy mustaqilligiga 
erishgan 
respublikamiz 
ham 
rivojlangan 
radio 
tarmog‘iga 
ega. 
0 ‘zbekistonda 5 ta radiostudiya faoliyat ko ‘rsatmoqda. Ular orasida 
0 ‘zbekiston televideniyesi va radiokompaniyasiga qarashli Toshkent 
radiosi yetakchi o £rinni egallaydi. 0 ‘zbek radiosi doimiy ravishda to ‘rt 
dasturda eshittirishlar olib boradi. Shuningdek, Toshkentdan rus, o ‘zbek, 
tojik, 
qozoq 
tillaridagi 
eshittirishlardan 
tashqari 
chet 
eldagi 
radiotinglovchilar uchun ingliz, hind, arab, fors, afg‘on, pushtu, uyg‘ur va 
boshqa tillarda eshittirishlar olib boriladi.
Respublikamiz o ‘z milliy mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘ng 
mamlakatimizda davlat radioeshittirishlari bilan bir qatorda nodavlat, y a’ni 
xususiy radioeshittirish tarmoqlari ham vujudga keldi. «Navruz», 
«Poytaxt», «Grand», «Hamroh», «Vodiy sadosi», «Oriyat-dono» va
72

---

boshqa nomlardagi bu radioeshittirishlar har kuni efirga turli tezkor 
xabarlar, qiziqarli eshittirishlarni uzatmoqdalar. Bunday radiostansiya- 
larning paydo bo‘lishi radio eshittirishlarning rang-barang boiishiga, 
hamda ommaviy axborot vositalarining bu sohasida ham o ‘zaro ijodiy 
raqobatning vujudga kelishida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
0 ‘zbek 
radiosining 
ovozini 
k o ‘plab 
mamlakatlardagi 
radio 
tinglovchilar doimiy eshitib boradilar. Bu o ‘zbek radiosining xalqaro 
nufuzi tobora oshib borayotganligidan dalolat beradi. Hukumatimiz 
tomonidan qabul qilingan “Ommaviy axborot vositalari to ‘g ‘risida” va 
boshqa muhim hujjatlar o ‘zbek radiosi faoliyatini yanada yaxshilashda 
katta imkoniyatlar yaratib berdi. 0 ‘zbek radiosi respublikamizga va chet 
ellarga doimiy turli axborotlar yetkazib berish bilan birlikda mamlakatimiz 
mustaqilligini mustahkamlash, o ‘lkamizda olib borilayotgan ulkan 
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va m a’naviy islohotlaming amalga oshishida, 
kishilar ongida istiqlol mafkurasining to‘la shakllanishida katta xizmat 
ko ‘rsatmoqda. Radio garchi ommaviy axborot vositalarining og'zaki 
nutqqa 
asoslangan 
turi 
bo‘lsa-da, 
o ‘z 
faoliyatida 
jurnalistika 
qonuniyatlariga to ‘la rioya qiladi. Y a’ni, radio ham ijtimoiy hayotni aks 
ettiradi, uni biladi, tadqiq qiladi va unga qaytadan ta’sir ko‘rsatadi, 
Radioning ham bosh vazifasi xuddi jurnalistikaning boshqa turlari kabi 
ijtimoiy axborot tarqatishdan iborat. U ham jurnalistikaning tasvir, tahlil 
va ta ’sirdan iborat ijtimoiy vazifalarini bajarishda t o i a ishtirok etadi, 
uning faoliyatida ijtimoiy hayotni tasvirlash, ya’ni xabardor qilish ijtimoiy 
vazifasi alohida o ‘rin tutadi. Radio ijtimoiy axborotni tezkorlik bilan, 
boshqa 
ommaviy 
axborot 
vositalaridan 
oldinroq 
yetkaza 
olish 
imkoniyatiga ega. Shuningdek, u jurnalistikaning tahlil va ta ’sir ijtimoiy 
vazifalarini ham bajarishda ishtirok etadi. Radio jurnalistikaning bosh 
tamoyillari, an’anaviylik va yangi omillardan foydalanish, jamoatchilik 
fikrini ifoda etish va boshqa qonuniyatlarini ham bajaradi. Radioda 
publitsistikaning 
xabardor 
qilish, 
tahliliy 
va 
badiiy-publitsistik 
ko ‘rinishlari o ‘z ifodasini topadi. Shuningdek, radio ijtimoiy axborot 
yetkazib berishdan tashqari, kishilami dam oldirish, estetik zavq berish 
kabi ijtimoiy vazifalarni ham bajaradi.
73

---

Radioning boshqa ommaviy axborot vositalaridan o ‘ziga xos afzalligi 
uning serkolam ligi, doimiyligi hamdir. Y a’ni, radio gazeta va jurnallarga 
qaraganda kengroq jabhada, kunu-tun muttasil ravishda axborot tarqatishi, 
eshittirishlar berishi mumkin. Shuningdek, uning tezkorligi va chegara 
bilmasligi ham boshqa ommaviy axborot vositalaridan ajratib turadi. 
Jumladan, radioning qisqa tolq inlari dunyoning katta hududlari, juda uzoq 
masofalarga tarqalishi mumkin. Bu esa xalqaro miqyosda axborotlar 
tarqatish va m a’lum g ‘oyalar yetkazib berishga imkoniyat tug‘diradi. 
Radioning o ‘z ijtimoiy vazifalarini bajarishda nutq san’ati, teatr va ayniqsa 
musiqadan keng foydalana olishi uning jozibadorligini oshiradi. Lekin 
radio og‘zaki, oniyligi nuqtai nazaridan gazeta va jumaldan keyinda turadi. 
U ijtimoiy hayot voqealarini bevosita ko‘rsatish imkoniyatiga ega b oigan 
tcleko‘rsatuvlar bilan ham o ‘zaro raqobatda yutqazishi mumkin, ammo, 
televideniyega qaraganda nisbatan tezkorligi va chegara bilmasligi bilan 
undan ustun keladi.
Respublikamizda radio keng tarmoqli tuzilishga ega. 
Bizda 
respublika, viloyat, shahar, korxona va muassasalar miqyosida radio 
eshittirishlar olib boriladi. Respublikamizda radio, televideniye va 
radioeshittirishlar davlat kompaniyasi tomonidan boshqariladi. Radioning 
rahbari — kompaniya raisining o‘rinbosari hisoblanadi. Radiokompaniya 
ijodiy va ovozni yozib olish xizmati xodimlariga rahbarlik qiladi, 
radiotexnikasi aloqa vositasi sifatida maxsus idoralarga bo‘ysunadi.
Markaziy radioeshittirishlar turli kanallarga bolinadi. Birinchi dastur, 
«M ash’al», «Yoshlik» kanali va boshqalar. Shuningdek unda ijtimoiy- 
siyosiy, «Axborot», ta’lim va tarbiya, musiqa, adabiy-badiiy eshittirishlar 
va boshqa tahririyatlar ish olib boradi.
Viloyat, shahar, tuman va korxona, muassasa radioeshittirishlar! o ‘z 
imkoniga qarab bir va bir necha tahririyatlardan iborat boiadi.
Markaziy radioeshittirishlar yuqorida aytganimizdek, bir necha 
dasturlarda olib boriladi. 
1-dastur asosan rasmiy, ijtimoiy-siyosiy 
eshittirishlar, 2-dastur esa m a’rifiy, ommabop, 3-dastur asosan dam 
oldirish xarakteridagi eshittirishlardan tashkil topadi. «M ash’al» deb 
nomlanuvchi maxsus dastur esa axboriy-musiqiy eshittirish hisoblanadi 
Yoshlar uchun maxsus «Yoshlar kanali» ham eshittirishlar olib boradi.
74

---

Radio orqali beriladigan m a’lum mavzudagi eshittirishlar majmui 
radiojurnal deb ataladi. Respublikamiz radiosida «Gulxan», «Alanga», 
«Dugonalar», «Tabassum» va boshqa radiojumallar doimiy ravishda berib 
boriladi. 
Radioeshittirishning 
bu 
xilda 
turli 
mavzuda 
b o ‘lishi 
jurnalistikaning, ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olishi, 
uning har taraflama, har yerda hozir va har narsadan xabardor bo‘lishidan 
kelib chiqadi. 
Radioeshittirishlaming m a’muriy, hududiy jihatdan 
bo‘linishi esa aholining barcha qatlamlarini qamrab olish lmkonini beradi.
Ommaviy axborot vositalari tasnifida radioning paydo bo‘lishi bilan 
radiojumalistika ham paydo bo‘ldi. Radiojumalistika - jurnalistikaning 
radioning o ‘ziga xos xususiyatlari bilan qo‘shilishidan hosil bo‘lgan 
umumiy 
faoliyat 
qoidalaridir. 
Radiojumalistikaning 
o ‘ziga 
xos 
xususiyatlari, uning maxsus elektron texnikaga asoslanishi, ovozni magnit 
tasmalariga yozib olish va efirga uzatish bilan ish ko‘rishi, radio 
faoliyatida publitsistika (so‘z), texnika (yozib olish) va uzatishda notiqlik 
san’ati, musiqadan foydalanishning umumiy birlashmasidan iborat b o ig an
jam oa mehnati qo‘llanilishini taqozo etadi. Bu hoi uning janrlarida ham 
o‘z ifodasini topadi. Radioning janrlari jurnalistika (publitsistika) janrlari 
bilan radioning xususiyatlari qo‘shilmasidan kelib chiqadi. Avvalo shuni 
aytish kerakki, publitsistika radio faoliyatida radiopublitsistikaga aylanadi. 
Y a’ni, matnga ovoz ham qo‘shilib publitsistikaning ta’siri yanada ortadi.
Radioda ham publitsistikaning har uch qismi - xabardor qilish, tahliliy 
va badiiy publitsistika o ‘z ifodasini topadi, Y a’ni, jumalistikada 
qo‘llaniladigan xabar, reportaj, lavha va boshqa barcha axboriy janrlar 
hamda suhbat, sharh kabi tahliliy janrlar ham radioda keng qoilaniladi. 
(Faqatgina tahliliy janrlaming eng asosiysi bo im ish maqola radioda «radio 
chiqish» deb nomlanadi). Badiiy publitsistikaga xos bo‘lgan ocherk, 
feleton, pamflet kabi yirik janrlar ham radioda keng qoilanilishi mumkin. 
Umuman olganda jurnalistikaning barcha janrlari radio faoliyatida bemalol 
ishlatilishi mumkin. Bundan tashqari radio, adabiyot va teatr san’ati bilan 
yaqindan 
hamkorlik 
qilishi 
boisidan 
radiohikoya, 
radiopyesa, 
radioinssenirovka kabi janrlardan ham foydalanadi. Radioda musiqa 
san’aU keng o‘rin olishi boisidan radiokompozitsiya (matn va musiqaning 
o ‘zaro qo‘shilishi), radiokonsert kabi eshittirishlar ham beriladi. Radiodagi
75

---

bu xilma-xil san’atlar jamlamasida so‘z, publitsistika asosiy o ‘rinni 
egallaydi, 
illo radio birinchi navbatda jumalistikaning texnikaga 
asoslangan ko ‘rinishi, ommaviy axborot vositalarining bir turidir.
Radioda ishlash jumalistikaning gazeta va jurnal kabi turlaridan ancha 
farq qiladi. Radioda ishlovchi jurnalist xuddi gazeta va jurnallarda 
ishlovchi jurnalistlardek ijod qilishi bilan birgalikda ovozni yozib olish va 
uzatish texnikasidan, radioning boshqa o ‘ziga xos xususiyatlaridan yaxshi 
xabardor bo ‘lishi shart.