М у н д а р и ж а I боб. Металларнинг кристалл тузилиши ва кристалланиш поцесси

26-расм. Қайта кристалланишда металлнинг совиш эгри чизиғи.

Аллотропик шакл ўзгаришлар учун кристалланиш марказлари сони ва кристалларнинг ўсиш тезлиги билан ўта совиш даражаси орасидаги боғланишни кўрсатувчи эгри чизиқлар шакли ҳам суюқ ҳолатдек кристалланишдаги каби бўлади.

Металларда бўладиган -аллотропик шакл ўзгаришларнинг аҳамияти катта, чунки хар хил модификацияда бўла оладиган металларнинг хоссалари аллотропик шакл ўзгаришларга кўп даража боғлиқдир. Масалан, темирнинг ҳар хил шакл ўзгаришларининг физикавий хоссалари турлича бўлади γ-темирнинг кристалл, панжараси α-темирникига қараганда анча иҳчам ва анча зич бўлади. Шунинг учун γ-темирнинг α-темирга айланишида хажм ўзгаради. Бу эса металлда структура кучланишлари ҳосил бўлишига олиб келади. Бундан ташқари углероднинг α-темирда эрувчанлиги билан γ-темирда эрувчанлиги орасида ҳам фарқ бор α-темирда кўпи билан 0,02% углерод эриса, γ-темирда 2,14% углерод эрийди α-темирда магнитланиш хусусияти бўлса, γ-темирда бундай хусусият бўлмайди ва ҳоказо.
Яна бир мисол келтирайлик. Крлай икки хил модификацияда бўла олади. Қалайнинг аллотропик шакл ўзгаришларидан бири кул ранг қалай, иккинчиси эса оқ калайдир. 18°С дан паст температурада қалайнинг α-модификацияси (кул ранг қалай), 18°С дан юқори температурада эса β-модификацияси (оқ қалай) мавжуд булад α-қалайнинг кристалл панжараси ҳажми марказлашган тетрагонал панжара бўлиб, координацион сони 6 га тенг, β-қалайнинг кристалл панжараси олмос типидаги куб панжара бўлиб, координацион сойи 4 га тенгдир. β-қалайнинг кристалл панжараси α-қалайникига қараганда анча зич (компакт), шунинг учун β-қалайнинг α-қалайга айланишида β-қалай сиртида α-қалайнинг кукунлари хосил бўлади, бу ҳодиса ≪қалай вабоси≫ деб аталади. β-қалайнинг α-қалайга айланиш тезлиги тахминан—,30°С гача ўта совитилганда энг катта қийматига эришади. Шунинг учун қалай— 30°С дан паст температураларда сақланганда ≪қалай вабоси≫ хавфи кучаяди.

II БОБ

МЕТАЛЛ ВА КОТИШМАЛАРНИНГ ФИЗИК, МЕХАНИК ҲАМД А ТЕХНОЛОГИК ХОССАЛАРИ

А. МЕТАЛЛ ВА КОТИШМАЛАРНИНГ ФИЗИК ХОССАЛАРИ

Металл ва қотишмаларнинг солиштирма оғирлиги, иссиқ ўтказувчанлиги, электр ўтказувчзилиги ва шу каби хоссалари уларнинг физик хоссалари дейилади.