|
39- rasm. Murakkab barg xillari
136
Ayrim murakkab bargli o‘simliklarning barg bandi jingalak bilan
tugallanadi. Masalan, no‘xot, yashil no‘xot, yasmiq kabi o‘simliklarda
uchraydi. Barg bandining uchi barg bilan tugallansa, toq patsimon murakkab
barg deb ataladi. Ko‘pchilik hollarda barg bandi uchidagi patsimon bargning
yon tomonidagi bargchalari (yong‘oq, atirgulda) yirikroq bo‘ladi.
Barg plastinkasi et ( yumshoq qismi) va qattiq (tomir) qismdan iborat.
Tomir o‘tgan qismida mexanik, o‘tkazuvchi va asosiy to‘qimalar joylashgan.
Shuning uchun barg tomirida moddalar harakati ro‘y beradi, yumshoq et
qismini bukilib ketishidan saqlaydi.
Barg tomirining yo‘nalishi bir tomonga qaragan bo‘lishi mumkin. Bir
xil yo‘nalishdagi tomirlar boshlanish va tugallanish joylarida birlashsa,
yoysimon tomirlanish deb ataladi. Masalan, lola, zupturum o‘simligining bargi
yoysimon tomirlangan. Bir xil yo‘nalishdagi tomirlar tutashmasa parallel
tomirlanish deb ataladi. Parallel tomirlanish arpa, bug‘doy va boshqa
g‘alladosh o‘simliklarda uchraydi. Parallel va yoysimon tomirlanish bir pallali
o‘simliklarga mansubdir.
Barg tomirlari shoxlanib ketgan bo‘lsa, to‘rsimon tomirlanish deb
ataladi va bu tomirlanish ikki pallali o‘simliklar uchun xosdir. Barg plastinkasi
butun bo‘lsa, patsimon tomirlanish yoki barg plastinkasining qirqilishiga qarab,
barmoqsimon tomirlanish va yulduzsimon tomirlanish farq qilinadi.
Evolutsion taraqqiyot davrida qirqquloqlar va urug‘li qirqquloqlar barglarining
tomirlanishi dixotomik shaklda bo‘lgan. Ochiq urug‘li o‘simliklarda uzunasiga
bir yoki bir necha tomirlar ketgan bo‘lib, ular o‘zaro birlashmagan.
Bir pallali o‘simliklarda tomirlar o‘zaro birlashmay yoki uchi birlashib,
poyaning o‘tkazuvchi to‘qimasi bilan birlashsa, ikki pallali o‘simliklarda
tomirlar o‘zaro har xil shakllarda birlashib, poyaning o‘tkazuvchi to‘qimasi
bilan tutashadi.
O‘simlik barglarining tomirlanishiga qarab farmakognoziya fanida
dorivor o‘simliklarning morfologiyasi aniqlansa, sud-meditsina ekspertiza
137
laboratoriyalarida zaharlanish o‘simlik orqali sodir bo‘lganligi aniqlanadi.
Barglarning yashovchanligi va katta-kichikligi
O‘simliklardagi barglarning yashash muddati ham turlichadir.
O‘simliklarning ko‘pchiligi har yili kuzda o‘z bargini to‘kadi. Barg bandlari
asosida hujayralarning mahsus ajratuvchi qavati hosil bo‘lishi sababli
xazonrezgilik sodir bo‘ladi. Masalan, tol, terak va mevali daraxtlar bargi
to‘kiladigan daraxt – o‘simliklar hisoblanadi.
Shuningdek, doimiy yashil o‘simliklar ham bo‘lib, ularning barglari bir
necha yil yashaydi. Bularga nina bargli o‘simliklardan qarag‘ay, oqqarag‘ay
va qoraqarag‘ay; keng bargli o‘simliklardan shamshod, breskilet; subtropik
o‘simliklardan palma, choy, lavr misol bo‘la oladi. Oddiy qarag‘ay bargi 2 yil,
qoraqarag‘ay 5-7 yil, lavr bargi 4 yil, Kavkaz pixta o‘simligining bargi 2-5
yilgacha, janubiy-g‘arbiy Afrikada o‘sadigan velvichiya barglari esa 100
yilgacha yashaydi. Ular barg asosi bilan o‘saveradi, uchi esa qurib ketaveradi.
O‘rta Osiyo tog‘larida o‘sadigan ravochlarning ba’zi bir turlari yirik bargga ega
(o‘rtacha uzunligibir metrgacha boradi).
Barglar o‘simliklar turiga qarab har xil kattalikda bo‘ladi. Ayrim
o‘tsimon o‘simliklarda ularning kattaligi bir necha millimetrni tashkil qilsa,
ba’zilarida metrlar bilan o‘lchanadi: masalan Afrika va janubiy Amerikada
o‘sadigan palmalar (Rhaphia taedigera) bargining uzunligi 20- 22 metr, eni esa
10-12 metrga etadi.
Barg o‘simliklarda o‘zgaruvchan organdir, shuning uchun bir
o‘simlikning o‘zida har xil shakldagi va kattalikdagi barglarni uchratish
mumkin. O‘simliklarda uchraydigan ana shunday hodisalarga har xil barglilik
yoki geterofiliya deb ataladi. Geterofiliya grekcha “geteros” – har xil, “fillon”
– barg degan so‘zlardan olingan. Bunday hodisani ko‘pincha tut, anjir
daraxtida, suv ayiqtovonidakuzatamiz. Tut daraxtining bitta novdasida butun
hamda bo‘lakli barglarni uchratish mumkin. Shuningdek, suv qirqquloqning
138
suv ichidagi bargi plastinkali bo‘lib, ildiz vazifasini bajarsa, suv yuzasidagi
bargi plastinkali bo‘lib, assimilyasion vazifani bajaradi. Evkalipt daraxtining
pastki barglariyumaloq, bandsiz va qarama-qarshi joylashgan bo‘lsa,
yuqoridagi barglari o‘roqsimon bandli va ketma-ket joylashgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
