|
Yalpiz. Abu Ali ibn Sino yalpiz bilan bir qator xastaliklarni davolay olgan.
Chunonchi, u yalpiz bilan a’zolarni safro va sovdolardan tozalashda, gijja
xaydashda, ichak og‘riklarini qoldirishda, ishtaxa ochishda va ovqatni engil
hazmlashda, ko‘ngilni yorishtirishda va qusishga raddiyalik qiluvchi omil
sifatida ishlatgan.
Xalq tabobatida yalpizning er ustki kismidan tayyorlangan qaynatma
tish ogrigi, ogiz karashi, milk yalliglanganda ijobiy natija beradi. Y alpiz
qaynatmasiga kand kushib tayyorlangan kiyom kuyonchikka davo
bo‘lib, o‘simlik shirasi istisko, migren va sarik kasalga foydasi bor. S hu
bilan birga, yalpiz sharbati kutir, gushga ijobiy ta’sir kursatadi. Y alpiz
balg’am kuchiruvchi xamda nafas yullari kasallanishiga karshilik
kursatuvchi vosita sifatida xam ishlatiladi.
Yalpizdan tayyorlangan damlama iste’mol etilsa kungil kupchishi,
391
me’da aynishiga xotima berib, yurak xapkirishiga taskinlik yaratadi.
Anik, ilmiy manbalarga Karaganda bunday muolaja ut xaydash
xususiyatiga ega bo‘lib, jigarga orom beradi. Yalpizli damlama
kizilchada ijobiy natija berishi bilan birga gijja xaydovchi omil sifatida
xam nom kozongan. Yalpizning shifobaxsh xislatlaridan baxramand
bulay desangiz uning zaminida tayyorlanuvchi quyidagi dasturdan
foydalanishingiz mumkin: yalpizning er ustki kismi maydalanib, suvda
qaynatiladi va suziladi. Ustiga ozroq rayxon sharbati, teng miqdorda
qand qo‘shilib qiyom xoliga kelguncha qaynatiladi. Tayyorlangan qiyom
o‘z navbatida ko‘ngil aynishida olish uchun tesha, pichok, gerbariy
qog‘ozlar bilan ekskursiya papkasi, o‘simliklarni ani qlovchi qo‘llanma
bo‘lishi kerak.
Bundan tashkari, kerakli ayrim asboblarni solib yurish uchun ryukzak olish
kerak. Papka bilan olinadigan qog‘oz ikki varak (42X28 sm) yoki ikkiga
bo‘linib ikki buklangan eski gazeta bo‘lishi lozim.
Gerbariy yoki kolleksiyalar xavo ochiq kunlari yig‘ilgani ma’qul, chunki
nam xavoda yig‘ilgan o‘simlik tez qurimaydi, ko‘pincha mog‘orlab ketadi.
Gerbariy uchun o‘t o‘simliklar vegetativ organlari, gul, meva va uruglari bilan
birga olinadi. Ikki uyli o‘simliklarning changchi va urug‘chi gullari alohida-
alohida yig‘iladi. Daraxt va buta o‘simliklarning shoxi, guli yoki mevasi bilan,
shu o‘simlikka xos belgili barglari bo‘lgan novdasi hamda bir parcha po‘stlogi
olinadi. Olingan materialar qog‘oz orasiga olinib, har bir o‘simlik turi aloxida
taxlanadi.
Agar olinadigan o‘simlikning o‘rtacha kattaligi 20—25 sm bo‘lsa, bitta
gerbariy varagi uchun ikki-uch tupi, mayda o‘simliklardan esa gerbariy varag‘i
to‘ladigan qilib bir necha to‘p olinadi. Agar o‘simlik gerbariy varag‘iga
sig‘maydigan darajada katta bo‘lsa, bir tupning ayrim qismlari: yukorisidan —
generativ organli qism, er ostki kismidan — ildiz va ildizpoyasining ozginasi
xamda xar xil balandlikda joylashgan bargli poya parchasi olinadi.
392
Yerdan kovlab olinib tuproqdan tozalangan o‘simlik darxol papkaga
joylanadi, ya’ni uni ikki bukilgan qog‘oz
varag‘ining biriga yaxshilab
yozib joylab, so‘ngra usti ikkinchi varaq bilan yopiladi. To‘plangan
barcha o‘simliklar shu xilda joylashganidan keyin papka yopilib,
bog‘ichlari bog‘lanadi. Bunda har bir o‘simlik yoniga yorlik qo‘yiladi
(yorlikni tayyorlash tartibi quyida aytiladi). O‘simlik gerbariysini
tayyorlashda uning uchlari qog‘oz chetidan chiqib qolishiga yo‘l
qo‘ymaslik kerak, aks xolda chiqib qolgan qismi so‘lib, sinadi. Bordiyu
o‘simlik qog‘oz varag‘iga sig‘masa uni egmaslik kerak, uning poya va
uzun barglarini kayirib, sindirmasdan, ilon izi shaklida joylash lozim.
O‘simlikning seret (yuton) er osti organlari yoki sukkulent o‘simliklar
tikkasiga kesiladi.
Gerbariy yoki kolleksiya uchun olingan xar bir o‘simlikka, darxol yorlik
yoziladi, yorlikda materialni yigish navbati buyicha nomerlanadi va
quyidagilar yoziladi: a) olingan o‘simlik turini xarakterlovchi ma’lumot,
o‘simlikning oilasi, turkumi va turining (o‘zbekcha, lotincha) nomi,
o‘simlikning yashash joyi; shu o‘simlik ka taallukli ma’lumotlar, ya’ni
o‘simlik ning topilgan joyi, olingan vakti (oy, kun) xamda o‘simlik ni yiqqan
va yorlik yozgan kishining imzosi qo‘yiladi.
Yorliqda o‘simlik oilasi va turining nomlari yoziladigan joy ochiq
qoldiriladi, laboratoriyaga keltirib oila va tur nomlari aniklangach yozib
qo‘yiladi. Shuning uchun bu materiallar oila, tur nomlari aniqlanguncha
nomeri bilan atab yurgiziladi.
Ekskursiyada tuplangan barcha materiallar laboratoriyada tekshirishdan
o‘tkaziladi, o‘simlikning ilmiy (oila, turkum va tur), lotincha, o‘zbekcha
nomlari aniqlanadi. Bunda, birinchi navbatda, o‘simlikning morfologik
belgilariga asoslaniladi. O‘simlikning kaysi sinf, oila, turkum va turga
taalluqliligini aniqlovchi kishi o‘simlik organlaridagi morfologik belgilarni
yaxshi bilishi zarur. Bu ishda tegishli malakaga ega bo‘la olish uchun darxol
393
aniqlagichga murojaat qilmay, balki eng avvalo o‘simlik ni sinchiklab
tekshirib, uning ta’rifini yozish kerak, buning uchun dastlab yirik gulli ma’lum
o‘simliklarni olish ma’qul. O‘simlik ning ta’rifini yozishda xam albatta
ma’lum rejaga rioya etish zarur.
O‘simlikning yashash joyini ifodalaydigan so‘z ekologik tushuncha bo‘lib,
bu so‘zlardan o‘simlik uchragan muxit sharoitining yig‘indisi anglashiladi.
Masalan, o‘simlikning yashash joyi quyidagicha: daryo soxili, toshlok, kiyalik,
archazor, bulok cheti, eriyotgan qor yoni deb yoziladi.
O‘simlik ning topilgan joyini ifodalaydigan so‘z jugrofik tushuncha
bo‘lib, bunda o‘simlik olingan punkt — viloyat, tuman, xo‘jalik va
yanada aniqroq joy nomlari yoziladi. Yorlik kattaligi oddiy daftar
varag‘ining to‘rtdan biriga teng qilib olinadi.
O‘simliklarni ta’riflash:
Do'stlaringiz bilan baham: |
