M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

Yaylov  zonasi.  Yaylov  zonasi  dengiz  sathidan  2800  m  dan  balandlikda 
joylashgan,  ko‘pincha  tog‘li  alp  va  subalp  mintaqa  deb  dam  yuritiladi.  Bu 
zonaning pastrog‘ida toron, ko‘k sutlama, sherolg‘in va butazorlar er bag‘irlab 
o‘sadi  va  Turkiston  archasi  ham  uchraydi.  Zonaning  yuqorirog‘ida  kichik-
kichik  o‘tloqlar  (qo‘ng‘irbosh,  yaltirboshlar)  joylashgan  bo‘lib,  janubiy 
tog‘ning  baland  joylarida  kserofitlardan  astragul,  torongul  va  yostiqsimon 
o‘simliklar o‘sadi. 
Pomirning 
ayrim 
maydonlarida 
dehqonchilik 
qilinsa, 
ayrim 
maydonlarida chorva mollari boqiladi. 
 
O‘SIMLIKLARNI MUHOFAZA QILISH 
 
O‘zbekistan tabiati jihatidan boy o‘lka. Bu o‘lka boy bo‘libgina qolmay, 
insonlari  mehmondo‘st,  qo‘li  ochiq,  bagri  kengdir.  Shuni  ham  aytish  kerakki, 
boy  o‘lkamiz  arzon  xomashyo  o‘lkasiga  aylanib  qoldi.  Lekin,  majburiy 
va’damizni  bajaramiz  deb  juda  ko‘p  yerlar  o‘zlashtirilib,  ko‘plab  tabiiy 
o‘simliklar  yo‘qotildi,  genafond  kamaydi.  T
O
g‘bagridagi  yong‘oqzor,  butazor 
va o‘rmonzorlardagi  qimmatbaho daraxtlar  shafqatsizlik  bilan kesib  yuborildi 
va  ekologiya  jiddiy  xavf  ostida  qoldi.  Salbiy  ishlar  evaziga  yerlarimiz 

---

364 
 
eroziyaga  uchradi,  tog‘  bag‘rida  hosilsiz,  yalang  maydonlar  paydo  bo‘ldi. 
Natijada qishloq mehnatkashlari boshiga tabiiy ofatlar keltirib chiqardi. Daraxt 
va butazorlari kesilgan tog‘li tumanlarda kuchli sellar kelishi oqibatida joylarni 
vayron qiluvchi toshqinlar sodir bo‘ldi. 
Hozirgi  vaqtda,  ayniqsa  qishloq  xo‘jaligining  tez  sur’atlar  bilan 
rivojlanib  borishi,  tabiiy  maydonlarni  o‘zlashtirilishi  ekologik  muvozanatni 
buzilishiga  olib  keldi.  Bu  hol,  o‘simlik  va  hayvonot  turlarining  kamayib 
ketishiga,  ularning  qimmatli  turlarini  qizil  kitobga  kirib  qolishiga, 
genofondning  kamayishiga  olib  keldi.  Yo‘qolib  borayotgan  har  qanday  tur 
asta-sekin  inson  uchun  zarur  bo‘lgan  turlarni  qayta  tiklab  bo‘lmaydigan 
darajagacha olib kelishi mumkin. 
O‘zbekistan  hududida  4000  dan  ortiq  tabiiy  o‘simlik  turlari  mavjud 
bo‘lib, ulardan 400 dan ortigini endem dorivor o‘simliklar tashkil etadi va ular 
jiddiy  muhofazaga  muhtoj.  Lekin  bu  manba  yetarli  hisoblanmaydi.  Tabiatga 
nisbatan  munosabatni  butunlay  o‘zgartirishimiz  kerak.  Buning  uchun  birinchi 
navbatda  keng  ko‘lamda  ishlatiladigan  dorivor  o‘simliklarni  o‘stirish  zarur. 
O‘rmon xo‘jaligi ishlarini yaxshilash, tabiatni muhofaza kilish qonuniyatlarini 
jiddiy  yo‘lga  qo‘yib,  uni  himoya  qilish  lozim.  Ayniqsa,  hozir  ehtiyoj 
sezilayotgan  vaqtda  noyob  dorivor  o‘simliklar  turli  tabib  va  ekstrasenslar 
tomonidan pala-partish tabiatdan terib olinyapti. Dorivor o‘simliklarning «Qizil 
kitob»ga  kirmagan  ko‘p  turlari  ham  qizil  kitobga  kirish  darajasiga  kelib 
qolmoqda. 
Qizil  kitobga  kiritilgan  o‘simliklarni  himoya  qilish  borasidagi  qonunlar 
to‘la bajarilmayapti va qonunbuzarlarga qarshi tegishli chora ko‘rilmayapti. 
Ma’lumki  O‘zbekiston  hududida ko‘plab qo‘riqxonalar tashkil  qilingan. 
U  yerlarda  o‘simliklar  dunyosi,  hayvonot  olami  tabiiy  holda  saqlanadi. 
Qo‘riqxonalarda  tabiiy  boyliklarni  hsobga  olish  va  uni  ko‘paytirish,  noyob 
hayvon  va  o‘simlik  turlarining  sonini  tiklash  bo‘yicha  ilmiy  tekshirish  ishlari 
olib borilmoqda. 

---

365 
 
O‘zbekistondagi  Chotkol,  Sarichelak,  Zomin  tog‘-o‘rmon, 
Zarafshon  kabi  qator  qo‘riqxonalar  tabiiy  o‘simlik  turlari  hamda 
hayvonot olamini saqlab qolishda asosiy manba hisoblanadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

366 
 
HALQ TABOBATI VA ILMIY TIBBIYOTDA FITOTERAPIYADAN 
FOYDALANISH 
Tabiatda  birinchi  paydo  bo‘lgan  tirik  jonzot  xastalikka  uchraganda 
davosini  atrof-muxitdagi  o‘simliklardan  topgan.  Qurt  -  qumursqalardan 
tortib  xayvonlar  va  insonlar  turli  kasalliklarga  tabiatdagi  turli 
o‘simliklar  davo bo‘lishini  anglab,  undan  foydalanib  kelganlar.  Demak, 
tabobat paydo bo‘lgandan boshlab insonlar ko‘plab dorivor o‘simliklarni 
turli  xastaliklar  uchun  turli  usullarda  ishlatib  kelganlar.  So‘nggi 
paytlarda  shifokorlar  bobolarimiz  qo‘llagan  tabiatdagi  usullarni 
e’tiborga  olmay,  sun’iy  sintetik  yullar  bilan  olingan  dorilardan  keng 
foydalana  boshladilar.  Sun’iy  yo’lda  olingan  dorilarning  ko‘pchiligi 
organizmning bir joyini tuzatsa, ikkinchi joyiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Lekin  jonli  tabiatning  asosiy  bir  qismi  bo‘lgan  o‘simliklar  dunyo si 
ishlab  chiqargan  tabiiy  modda  dori  sifatida  xayvon  va  insonlar  tanasiga 
to‘la singa oladi, salbiy asorat qoldirmaydi (albatta dorivor moddasining 
davolash miqdori). 
Bobolarimizning  qo‘llagan  ko‘pgina  davolash  usullari,  ya’ni  dorivor 
o‘simliklar  tibbiyotda,  ayniqsa,  halq  tabobatida  xozirgi  vaqtgacha  keng 
ishlatib kelinmoqda. 
Qadimiy  davolash  usullaridan  ovqat  bilan  davolash  va  fitoterapiya 
usuli  davolash  jarayonining  eng  asosiysi  xisoblangan.  S hifobaxsh 
o‘simliklar  bilan  davolash  fitoterapiya  deb  yuritilib,  u  insonlarni  o‘ziga 
jalb  kilib  kelgan.  Shifobaxsh  o‘simliklar  sof  xolda,  quritilib,  maydalab, 
talqon  qilib,  damlama,  qaynatma  xolda  yoki  sirka,  asal,  xayvon  sutlari 
va  yog’larda  eritilgan  xolda  ishlatilgan.  Dorivor  o‘simliklardan  spirtli 
damlama  (nastoyka)  quyiltirilgan  (ekstrakt)  va  turli  sharbatlar  xolida 
qo‘llanilgan. 
Halq  tabobatida  ichirib  davolashdan  tashqari  tananing  tashki 
tomonidan  surtiladigan,  badanni  dudlaydigan,  og‘izni  chayqaydigan, 

---

367 
 
yaralarni yuvish usullari xam keng ishlatilgan. Ayniqsa ja roxatlarni turli 
malxamlar tayyorlab davolash keng qo‘llanilgan. 
Halq  tabobatida  ichirib  davolashdan  tashqari  tananing  tash qi 
tomonidan  surtiladigan,  badanni  dudlaydigan,  og‘izni  chayqaydigan, 
yaralarni yuvish usullari xam keng ishlatilgan. Ayniqsa jaroxat larni turli 
malxamlar tayyorlab davolash keng qo‘llanilgan. 
Davolash  va xastalikni oldini olishda  dorivor  o‘simliklarning  hamma 
qismlari:  ildizi,  ildizpoyasi,  tugunagi,  piyozboshchasi,  er  ustki  qismi 
birgalikda  yoki  aloxida  bargi,  guli,  mevasi,  qurt  agi,  p o‘stlog‘i 
ishlatilgan. Davo bo‘ladigan modda o‘simlikning  qaysi qismida ko‘proq 
to’plansa, o’sha qismi ishlatilgan. 
Yuqoridagilarni xisobga olib, qadimda insonlar o‘simlik va xayvonlar 
dunyosiga  juda  katta  e’tibor  bilan  qaraganlar,  ximoya  qilganlar.  Ming 
afsuski, 
keyingi  vaqtlarda  xayot  manbai  bo‘lgan,  xastalikni 
davolaydigan  shifobaxsh  o‘simliklarga  e’tibor  yo’qolib  bormoqda. 
Natijada ekologik munosabat buzilib ketmokda.  
O’tmishning  buyuk  allomalari,  tib  ilmining  bilimdonlari  Abu  Ali  ibn 
Sino,  Dioskorid,  Gippokrat,  Muxammad  Xusayn  ibn  Muxammad  al 
Oqiliy,  Abu  Rayxon  Beruniy  kabi  bobolarimiz  tabobat  soxasida  bebaxo 
asarlar  qoldirganlar.  Afsuski,  bunday  asarlarning  ko‘pchiligi  bizning 
javonlarda  chang  bosib  yotishi,  lekin  ko‘pchiligi  xorijiy  mamlakatlarda 
e’zozlanib  saqlanib,  ishlatilishi  achinarlidir.  Bobolarimizning  qoldirgan 
durdonalarini  biz  kadriga  etmadik.  Hech  bo‘lmaganda  o‘z  sog‘ligimizni 
saqlashda, xastaligimizni davolashda xam ulardan to‘la-to’kis foydalana 
bilmadik. 
Ayni  vaqtda  quyosh  o‘z  jilvasi  bilan  bizga  boqib,  o‘z  qadriyatimizni 
tiklayotganimizda, 
bobolarimiz 
qoldirgan 
tabobatdan 
to‘la 
foydalanishimiz  zarur.  Ayniqsa,  xozirgi  iktisodiy  ogir  sharoitda  qo‘l 
ostimizdagi dori-darmon o‘simliklardan to‘la foydalanish zarur. 

---

368 
 
Bu  borada  men  quyida  bir  qator  xastaliklarni  davolashda 
qo‘llaniladigan,  kishi  a’zolari  uchun  mutlako  zararsiz,  sinalgan, 
o‘zbeklar xonadonida uchraydigan, atrof-muxitdan topsa bo‘ladigan halq 
tabobati amallaridan namunalar keltiraman. 
Yong‘oq.  Ming  xosiyatga  ega  bo‘lgan  mevali  daraxt  sifatida 
kadrlanadi.  Yong‘oqning  tuyimli  magzidan  tortib  qobig‘igacha, 
metindek yogochidan tortib bargigacha tabobat olamida kadr topgan.  
Eryong‘oq  dorivor  maxsulotlari  mag‘zi,  yashil  qobig‘i,  barglari 
xisoblanadi.