|
Biotik omillar
Barcha tirik organizmlarning yashash jarayonida bir-biriga nisbatan
ma’lum munosabatda bo‘lishi, ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi biotik
omillar deb ataladi. Tabiatdagi birorta tirik organizm yakka holda yashay
olmaydi.
Biotik omillar quyidagi ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: o‘simliklarni o‘zaro
ta’siri, hayvonlarni o‘simliklarga, mikroorganizmlarning o‘simliklarga va
odamlarning o‘simliklarga ta’siri.
Tabiatdagi barcha o‘simliklar yashash uchun kurash jarayonida o‘z naslini
saqlab qolishga intiladi. Natijada o‘simliklar o‘rtasida yorug‘lik, namlik, oziq
moddalar uchun uzluksiz kurash borib, bir individ yaxshi o‘sib rivojlanib,
ikkinchisini nobud qilishi mumkin. Zarpechak kabi parazit o‘simliklar ikkinchi
bir o‘simlikdan oziq olib, o‘sib uni nobud qiladi.
Madaniy o‘simliklar orasida o‘sadigan begona o‘tlarning tez o‘sishi tufayli
hosildorlik kamayadi. Bunday o‘simliklar bir- biriga zarar keltirsa, ikkinchi xil
o‘simliklar bir-biriga foyda keltiradi. Masalan, lishayniklar suvo‘tlar bilan
zamburug‘larning kelishib (simbioz holda) yashashidan paydo bo‘lgan. Ayrim
o‘simliklar hukmron bo‘lish va o‘zini himoya qilish maqsadida qo‘lansa hidli
efir moyini ajratib chiqarib boshqa o‘simliklarni o‘sishiga to‘sqinlik qiladi.
351
Masalan, ermon, ferula o‘simligi. Butako‘z g‘alla o‘simliklarning o‘sishiga
ijobiy ta’sir qiladi. Demak, o‘simliklar o‘zaro muloqotda bo‘lganlaridagina
ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatar ekanlar.
O‘simliklarga mikroorganizmlar ham ijobiy yoki salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. O‘simlik qoldiqlari mikroorganizmlar ta’sirida
parchalanib
asta-sekin
chirindiga
aylanadi.
Chirindilar
tuproq
to‘zilishini, suv sig‘imini va aeratsiyani belgilaydi. Tugunak bakteriyali
o‘simliklar va dukkaklilar ildizi bakteriyalar bilan kelishib (simbioz
holatda) yashaydi. Ular havodagi erkin azotni yutib, yerni tabiiy holda
uritlaydi. Shuning uchun ham o‘simliklarni almashlab ekish joriy
qilingan. Mikorizalar ham shular jumlasiga kiradi. Ma’lumki o‘simlik
ildizidagi zamburug‘lar kelishib yashaydi va erimaydigan moddalar
(vitamin RR) eriydigan holatga aylantirilib o‘simlikka uzatiladi. Bular
foydali omillar bulsa, zararlilari sifatida zarpechakni misolga keltirish
mumkin. Zarpechak ko‘pincha madaniy o‘simliklarni nobud qilib, o‘zi
yaxshi rivojlanadi. Mevali o‘simliklarga, poliz ekinlariga, g‘o‘zaga turli
bakteriya va zamburug‘lar, mayda hasharotlar tushib zararlaydi.
Tuproqdagi
may
qo‘ng‘izi va kemiruvchilarning o‘simliklarga
keltiradigan zarari juda katta. Chorva mollarini yaylovlarda uzluksiz
boqilishi o‘simlik turlarini yo‘qolib ketishiga sabab bo‘ladi.
Hasharotxo‘r hayvonlar orqali o‘simliklar changlanadi va tarqaladi.
Botqoqlikda o‘sadigan hasharotxo‘rlar o‘simliklarga azotli moddalar
yetarli bo‘lmaganidan ular hasharotlarni tutib ovqatlanadilar. Masalan,
pashshatutar (muxalovka) o‘simligi pashshalar bilan oziqlanib bir
tomondan o‘zi foydalansa, ikkinchi tomondan pashshalarni kamaytiradi.
Tabiatdagi o‘simliklarga biotik omillarning doimiy va uzviy bog‘liq
holdagi faoliyati ta’siri natijasida tabiatda mavjud bo‘lgan moddiy
boyliklar rivojlanishi jarayonida bir turdan ikkinchi turga o‘tib, doimo
o‘zgarib turadi. Tabiatdagi moddalar almashinuvi jarayoni deyilganda
352
shular ko‘zda tutiladi.
Antropogen omillar
Kishilarning o‘simliklarga ongli va ongsiz ravishda ko‘rsatadigan
ta’sirlari antropogen omillar deb ataladi. Antropogen omillar ta’siri
boshqa omillar ta’siridan eng kuchlisi hisoblanadi. Botqoqliklarni
quritilishi, ulardan dehqonchilikda foydalanilishi, bo‘z va qo‘riq,
yerlarni o‘zlashtirilishi, o‘rmonlarni qirqilishi va boshqalar insonlarning
o‘simliklar hayotiga ko‘rsatayotgan kuchli ta’siridir.
Insonlar o‘simliklar dunyosiga boshqa omillar singari ijobiy va salbiy
ta’sir ko‘rsatadilar. Yerlarni me’yoridan ortiqcha o‘zlashtirilishi
genafondni yo‘qotadi. Dorivor o‘simliklarni tabiatdan rejasiz terilishi
oqibatida ular yo‘qolib, qizil kitobga kirish darajasiga kelib qolyapti.
Kishilarning o‘simliklarga foydali ta’siriga, yo‘qolib borayotgan foydali
o‘simliklarni iqlimlashtirib ko‘paytirish misol bo‘ladi. Botanika bog‘ida
o‘simliklarni iqlimlashtirish, madaniylashtirish bilan shug‘ullanadilar.
O‘simliklar hayotiga ta’sir qiladigan omillar shulardan iborat. Lekin ular
aslida yakka holda ta’sir etmay, birgalikda ta’sir ko‘rsatadilar. Bu
omillarning birortasi bo‘lmasa, o‘simlik yaxshi o‘smaydi, rivojlanmaydi,
tarqala olmaydi. Shunga ko‘ra barcha ekologik omillar optimal holda
ta’sir etishi zarur. Minimal yoki maksimal holda ta’sir etishi
o‘simliklarning hayot jarayonini susaytiradi yoki tezlashtiradi, xatto
to‘xtatib qo‘yadi.
O‘simliklarning hayot shakllari
Tarixiy taraqqiyot natijasida o‘simliklar tashqi muhit bilan uzviy
bog‘langan holda mavjud. Lekin ularning ko‘rinishini hayot shakli deb
yuritiladi. O‘simliklarning hayot shakllari umumiy ekologik omillarning
ta’sirida o‘zgarishi bilan bog‘liq holda kuzatiladi.
353
Daniyalik botanik Raunkier jamiki o‘simliklarni quyidagi 5 tipga bo‘ladi:
1.
Do'stlaringiz bilan baham: |
