M. T. Xodjiyev, M. I. Hikmatova tabiiy tolalarga

3.11. OQIM USULIDA UZUN VA KALTA TOLA OLISH
Hozir kanop po‘stlog‘idan uzun va kalta tola olish oqim liniyasi ishlab 
chiqilgan.  Uzun  va  kalta  tola  olish  texnikasi  hamda  texno logiyasini 
takomillashtirishda  oqim  liniyasi  muhim  rol  o‘ynaydi.  Uni  joriy  qilish 
sermehnat operatsiyalarni mexani zatsi yalashtirish bilan birga, transport 
xarajatlarni kamaytirish, ish unumini oshirish va tola sifatini yaxshilash, 
uzun tola va tolali chiqindilarni tabiiy quritishda band bo‘lgan anchagina 
ishlab chiqa rish maydonlarini bo‘shatishga hamda ko‘p mehnat talab 
qiladigan, uzoq muddatli va yong‘in chiqishi xavfi bo‘lgan materiallarni 
tabiiy quritish ope ratsiyalarini texnologik jarayondan chiqarib tashlash 
imkoniyatini  beradi.  Uzun  va  kalta  tola  olish  oqim  liniyasida  ishtirok 
etadigan bir qancha mashinalar, mexa nizmlar, quritish uskunalari ustida 
qisqacha to‘xtab o‘tamiz.
Titish-yuvish mashinalari TMM—200—K  
rusumli ezish-titish mashinasi
TMM—200—K rusumli mashina ivib tayyor bo‘lgan kanop poyasidagi 
ivigan ho‘l holatdagi uzun tola ajratish uchun (3.8-rasm) ishlatiladi.
Mashina tolani yog‘ochlik qismidan ajratish bilan bir vaqtda uni yuvib 
tozalaydi.  Natijada  yuqori  sifatli  yaxshi  yuvilgan  toza  tola  olinadi.  Bu 
mashina po‘stloqdan tola olish uchun ham ish latiladi. Bunday ho‘l holatda 
ishlash usulini muhandis N. N. Mi shin tavsiya qilgan bo‘lib, keyinchalik 
uning  rahbarligida  — TMM—200—K  rusumli  mashina  yaratildi.  Bu 
mashinaning ish unumi yuqori bo‘lib, 40 yildan beri kanop zavodlarining 
eng yaxshi va asosiy mashinalaridan hisoblanadi. Mashinaning asosiy 
qismlari: ta’minlovchi transportyor, birinchi ezish-titish seksiyasi, uzatib 
turuvchi  mexanizm,  ikkinchi  ezish-titish  seksiyasi,  birinchi  va  ikkinchi 
seksiyada kanopni qisib olib yuruvchi transportyor, nasos va mashinani 
suv bilan taminlovchi quvur tizimi hamda mashinani harakatga keltiruvchi 
elektr dvigateldan iborat.
ALV rusumli titish-yuvish mashinasi
Tolaning  yuvilishini  yaxshilash,  mashinaning  titish  baraban lariga 
o‘ralib qolmasligini ta’minlash, uzun tolaning chiqindisi qo‘shilib ketishini 
kamaytirish,  mashina  konstruksiyasini  sodda lashtirish  va  massasini 
TMM—200—K mashinasinikiga nisbatan ka maytirish maqsadida biologik 
usulda ivitilgan po‘stloqni ishlay digan ALV rusumli mashina yaratildi. ALV 
mashinasi bir jarayonli bo‘lib, TMM—200—K mashinasidan prinsipial farq 
qiladi. Bu mashina ham statsionar, ikki seksiyali, har qaysi seksiyasida 

---

117
bittadan barabani bor.
Mashina  quyidagi  asosiy  qismlardan  iborat;  yuklagich  stol,  qiya 
ta’minlovchi transportyor (1), siqish barabanlari (2 va 3), titish barabanlari 
(4 va 6), bosim beruvchi moslama (5) va chiqaruvchi transportyor (7). 
Mashinada  po‘stloqni  yuvish  uchun  suv  beradigan  quvurlar  tizimlari 
tolani mashinadan ezuvchi pressga o‘tkazadigan mexanizm ham bor. 
Po‘stloq qo‘yiladigan stol ivigan po‘stloqdan uzluksiz qatlam hosil qilish 
uchun xizmat qiladi. Materialning ta’minlovchi transportyorga surilishini 
osonlashtirish hamda suvning oshib tushishini ta’minlash maqsadida stol 
transportyor tomonga gorizontal, qiya qilib ishlangan. Stol yuzasiga silliq 
po‘lat tunuka qoplangan. Ta’minlovchi transportyor beshta blok ustida 
o‘rnatilgan (har qaysi blokda ikkitadan yulduzcha bor), kalibrlangan, ikkita 
parallel joylashgan SK—7—21 rusumli dumaloq bo‘g‘inli zanjirdan iborat. 
Transportyorga  tutgich  montaj  qilib  o‘rnatilgan  bo‘lib,  yon  tomoniga 
tunuka qoplangan. Ta’minlovchi transportyor zanjirida do‘ngliklar bo‘lib, 
ular po‘stloqni olib yurishga va birinchi seksiya titish barabani zonasiga 
kiritishga  imkon  beradi.  Mashina  birinchi  va  ikkinchi  seksiyasining 
materialni  olib  yuruvchi  transportyorlari  bir-birlariga  o‘xshash  bo‘lib, 
pastki ponasimon va yuqorigi fason tasmalardan tuzilgan. Birinchi va 
ikkinchi seksiyada pastki tasmalar uchtadan shkivlarga o‘rnatilgan. Blok 
bo‘g‘inlari oralig‘iga birinchi seksiya transportyorining erkin aylanadigan 
shkiv  o‘rnatilgan.  Ponasimop  tasmali  transportyorning  yuqorigi 
tarmog‘i po‘lat yo‘lakchaga tayanadi, pastki tarmog‘i mashinaning yon 
tomonidan  tituvchi  baraban  tagidan  o‘tadi.  Mashinaning  har  qaysi 
seksiyasidagi yuqorigi tansportyorning ishchi a’zosi ikkitadan shkivlarga 
o‘rna tilgan uzluksiz tasmadan iborat. Birinchi va ikkinchi seksiyalarda 
uzatilayotgan  materialning  yassilanishi,  siqilishini  ta’minlash  uchun 
yuqorigi  transportyorlarning  pastki  tarmog‘i  richagli  roliklar  orqali 
pastki  transportyorning  yuqorigi  tarmog‘iga  siqilib  turadi. Yuqorigi 
transportyorda ikkita yo‘naltiruvchi rolik bor. Birinchi va ikkinchi seksiya 
transportyorlarining  o‘qlari  parallel  joylashgan  va  bir-biriga  nisbatan 
300 mm siljitib o‘rnatilgan. Birinchi va ikkinchi seksiyalarning yuqori va 
pastki transportyorlarining tezligi bir xil (16,20 yoki 24 m/sek).
ALT rusumli titish-yuvish mashinasi
Po‘stloq  va  poyadan  maksimal  va  yuqori  sifatli  uzun  tola  olish 
maqsadida  hamda TMM—200—K,  ALV  titish-yuvish  mashina larining 
po‘stloq  ishlashdagi  kamchiliklarni  hisobga  olingan  holda  yangi  ALT 
rusumli titish-yuvish mashinasi yaratildi. Bu mashina hozir deyarli hamma 

---

118
kanop zavodlarida muvaffaqiyatli ishlatib kelinmoqda. ALT rusumli titish-
yuvish mashinasi ivib tayyor bo‘lgan, ho‘l yog‘ochligi ko‘p bo‘lgan kanop 
po‘stlog‘i hamda poyasidan uzun tola ajratish uchun ishlatiladi. Mashina 
ikkita ketma-ket joylashgan titish-yuvish seksiyalari, suv taq simlovchi 
tizim va yuritmadan iborat. Mashinaning asosiy qismlari: ta’minlovchi 
transportyor, egib sindiruvchi mexanizm, birin chi titish-yuvish seksiyasi, 
birinchi seksiya bo‘ylab kanopni qisib olib yuruvchi transportyor, uzatib 
turuvchi  mexanizm,  ikkinchi  titish-yuvish  seksiyasi,  ikkinchi  seksiya 
bo‘ylab kanopni qisib olib yuruvchi transportyor, mashinani suv bilan 
ta’minlovchi quvur tizimi hamda mashinani harakatga keltiruvchi elektr 
dviga tellardan iborat.