M. T. Xodjiyev, M. I. Hikmatova tabiiy tolalarga

3.7.  KANOPNI IVITISH
Kanop tolasi po‘stloq ichida pektin, parenxima, kambiy, epidermis va 
boshqa to‘qimalar bilan yopishib o‘ralgan holda yotadi. Tolani ajratish 
uchun  eng  avval  tolani  yopishtirib  yotgan  moddani  ketkazish,  keyin 
tolani tozalab yuvish kerak. Kanoppoya yoki po‘stloq ma’lum usullar bilan 
ivitilganda tolalarni bir-biriga yopishtirib turgan moddalar erib ketadi, 
tola tutamlari ajraladi. Kanop hozir, asosan, biologik usulda ivitilmoqda. 
Bu usulda ivitilganda poyani tashkil qilgan moddalarning o‘zgarishini va 
bu ning ahamiyatini ko‘rib o‘taylik. Tolali o‘simliklar poyasini tash kil qilgan 
asosiy moddalarga selluloza, pektin moddalar, lignin, qand, kraxmal va 
dubil moddalari kiradi.
Selluloza — po‘stloq tolasi va yog‘ochlikning asosiy tashkil qiluvchi 
qismi. Biologik ta’sirga mustahkam, uni faqat o‘ziga xos mikroblargina 
juda sekinlik bilan parchalaydi. Biologik ishlashda kanop sellulozasida 
sezilarli o‘zgarish ko‘rinmaydi. U kimyoviy ishlashga ham mustahkam.

---

110
Pektin  moddalari  —  poyadagi  parenxima  va  po‘st  to‘qi ma larning 
asosiy  tashkil  qiluvchi  qismi  (75—80 % gacha);  bu  mod dalar  kam 
miqdorda po‘stloq tolasida ham bo‘ladi. Biologik va kimyoviy ishlashda 
ular mustahkamligi sellulozaga qaraganda kam hamda maxsus xil (pektin 
parchalovchi) mikroblar ta’sirida bir qancha oddiy moddalarga bo‘linadi 
(organik kislota, spirt, qand va boshqalar). Kuchli kislota yoki ishqorning 
kuchsiz eritmasida qaynatilganda eriydi.
Legnik — poya yog‘ochligini tashkil qiluvchi asosiy qismlaridan biri 
tola  qismiga  ham  kiradi.  Biologik  ishlovga  juda  mustahkam;  legninni 
parchalovchi  mikroblar  tabiatda  kam  uchraydi.  Biologik  ivitishda 
o‘zgarish ko‘rinmaydi. Kuchli kislota va ishqor eritmasida qaynatilganda 
legnin eriydi.
Qand  —  oddiy  uglevod,  suvda  yaxshi  eriydi  va  mikroor ga nizmlar 
3.3-rasm.  MT—100—K agregatining va namlash moslamasining chizmasi:
a — MT—100—K agregatining texnologik chizmasi; b — namlash mosla ma sining 
chizmasi: 1 — poya uchun stol; 2 — yuqorigi namlash tizimi (teshikli quvurlar); 3 — 
pastki namlash tizimi; 4 — qoziqsiz zanjir;  
5 — qoziqli zanjir; 6 — o‘tkazish stoli; d — MT—100—K agregati ezish-titish 
qismining chizmasi.
I  —  ezish  qismi;  II  —  titish  qismi;  III  —  ezish  qismining  ta’minlovchi  valeslari; 
1  —  ta‘minlovchi  valik;  2—11  —  ezish  qismining  riflali  valeslari;  12  — 
titish  qismining  ta’minlovchi  valeslari;  13  —  titish  barabani;  14  —  zanjir-
plankali  transportyor;  15  —  yo‘naltiruvchi  valik;  16  —  chiqaruvchi  valeslar;
17 — chiqaruvchi transportyor; 18 — taranglovchi yulduzcha.
Po‘stloqlar
Poyalar
a
)
b
)
2
3       2
3       2
3     2
3     2
5
6
I
II
12 13
15 16
17
18
14
1    2  3    4  5   6  7  8  9 10 11
1
4
d
)
III

---

111
uchun qulay oziqlanish muhiti hisoblanadi. Mikroblar ta’sirida yengil sut, 
sirka va boshqa organik kislotaga hamda karbonat angidrid, vodorod 
va boshqa gazlarga bo‘linadi.
Kraxmal — murakkab uglevod bo‘lib, asosan, poyaning parenxima 
to‘qimasi va yog‘ochlikda bo‘ladi. Qandga qaraganda mikroorganizmlar 
yordamida tarkibiy qismlarga ajralishi birmuncha qiyin. Kuchsiz kislota 
eritmasida qaynatilganda eriydi.
Dubil moddalar — poya po‘stlog‘ining parenxima to‘qimasi va qisman 
tolaning o‘ziga shimilgan bo‘ladi. Kanoppoyada bu modda ko‘p. Dubil 
moddalar  oson  va  qiyin  eriydigan  bo‘lib,  ular ning  ko‘pi  qiyin  eriydi. 
Shunday qilib, poya tarkibiga kirgan moddalarning qisqacha tasnifi shuni 
ko‘rsatadiki, kanopni biologik ishlash vaqtida bu moddalardan pektin 
moddalarini tashkil qilgan parenxima, kambiy, epidermis to‘qimalari erib 
parchalanadi, toladagi selluloza esa o‘zgarmaydi. Ivib tayyor bo‘lgan poya 
yoki po‘stloq maxsus titib yuvadigan mashinalardan o‘tkazilib, ulardan 
toza texnikaviy tolalar ajratib olinadi.