|
3.10. IVITILGAN POYA VA PO‘STLOQQA MEXANIK
ISHLOV BERISH
Poya yoki po‘stloqdan zavodlarga tola ajratishda qabul qilingan
va har xil mexanikaviy ta’sirlardan foydalanishga asoslangan usullar
po‘stloq yoki poyani mexanikaviy ishlash deb yuritiladi. Tola eng
kam shikastlangan, uning tabiiy pishiqligi saqlangan holda poya yoki
po‘stloqni ballast to‘qimalar (yog‘ochlik, qoldiq parenxima, epidermis
va anorganik moddalar) dan to‘liq tozalash poya va po‘stloqni ratsional
mexanikaviy ishlashga erishildi deb hisoblanadi. Ishlab chiqarish
sharoitlarida bunday ratsional ishlashni amalga oshirish juda murakkab.
Bunga quyidagilar sabab bo‘ladi. Tayyorlangan xomashyoning sifati
(yo‘g‘onligi, uzunligi, ivitilish darajasi) hamma vaqt bir xil bo‘lmasligi,
po‘stloq ichida qoldiq yog‘ochlik bo‘lib, uni sindirib ajratishda tolaga
shikast yetkazilishi natijasida tolaning sifati pasayishi, miqdori kamayishi
mumkin. Tayyorgarlik jarayonlarida xomashyo sifatini to‘la bir xil qilib
bo‘lmaydi. Yog‘ochlik poyaning ichida, uning ustida tolali to‘qima
joylashganligi sababli mexanikaviy ishlashda yog‘ochlikdan tozalashni
oldindan poyaning yog‘ochligini maydalamasdan turib amalga
oshirish qiyin. Yog‘ochlikni maydalash jarayonini esa juda ehtiyotlik
bilan tashkil etish kerak. Aks holda sirtqi tolali to‘qimani shikastlab
qo‘yish hech gap emas. Hatto oldindan biologik va kimyoviy ishlov
berilgan poyalarda ham tola bilan yog‘ochlik bir-biriga yopishib turadi
Bu bog‘lanishni keyingi mexanikaviy ishlov berishda yo‘qotishda
tolali to‘qima odatda shikastlanadi. Yuqorida aytilganlardan ko‘rinib
turibdiki, poya konstruksiyasini ratsional ravishda buzish quyidagi uch
operatsiyadan iborat bo‘ladi: tolaning yog‘ochlik bilan yopishishini
114
buzish; yog‘ochlikni maydalash; tolani maydalangan yog‘ochlikdan va
boshqa tolali bo‘lmagan qo‘shilmalardan tozalash.
Kanop zavodlarida poya va po‘stloqni mexanikaviy ishlashda
yuqoridagi uchta operatsiya birdaniga titish-yuvish mashinalarida
bajariladi. Titish barabanlari ivigan holdagi poya yoki po‘stloqni urib,
titish bilan bir vaqtning o‘zida urgichlar ta’sirida yog‘ochlikni sindiradi,
qoldiq yopishqoqlikdan tushiradi hamda yuqoridan berib turiladigan suv
yordamida tolani yuvib, yog‘ochlik va tolali bo‘lmagan qo‘shilmalardan
tozalaydi, qisman qolgan yog‘ochlik va tolali bo‘lmagan qo‘shilmalar ezish
mashinalarida ajratiladi. Shunday qilib, titish-yuvish mashinalaridan keyin
toza, parallel lashgan tola olinadi. Titish jarayonining prinsipial xususiyati
shun dan iboratki, material baraban uzunligi bo‘ylab harakat qilayotgan
paytda, titish qirralarining tola tutamiga nisbatan katta tezligida
material shu qirralarda ko‘p marotaba egiladi. Titish barabanining yuqori
tezlikdagi harakatida yog‘ochlik dinamik ta’sir natijasida toladan tushirib
yuboriladi. Xuddi shu paytda tola qirrada suv bilan sidirilish natijasida
tolali bo‘lmagan moddalar ham suv bilan birga toladan tushib ketadi.
Titish jarayoni quyidagi operatsiya lardan iborat:
— ish ta’siri (materialni yog‘ochlikdan tozalash hamda uni paral lellash
uchun ishchi a’zolarning ishlanayotgan materialga ta’siri);
— materialni ishchi a’zolarga nisbatan ma’lum vaziyatda tutib
turish;
— materialni uning butun uzunligi bo‘yicha (tutamning boshi dan
oxirigacha) ishlanishini ta’minlaydigan qilib siljitib turish.
Bu operatsiyalarning mexanizatsiyalashtirilganlik darajasiga qarab qo‘lda,
yarim mexanikaviy va mexanikaviy titish usullari mavjud.
3.4-rasm. Sun’iy ivitish hovuzining chizmasi.
200
120,0
120,0
50,0
50,0
50,0
20,0
20,0
1
115
Qo‘lda titishda ivitish hovuzlari oldida har bitta ivigan ho‘l poyaning
po‘stlog‘i yog‘ochlikdan qo‘lda shilib olingan hamda tolasiz moddalarni
ajratish maqsadida avval bir tomoni so‘ng ikkinchi tomoni suvda silkitilib,
chayqatilib tola tozalangan. Bu usul juda og‘ir qo‘l mehnatiga asoslangan
bo‘lib, hozirda bizda qo‘llanilmaydi. Lekin bu usulda ko‘p miqdorda
sifatli tola olish imkoniyati bo‘lgan. Keyinroq yarim mexanikaviy titish
usuli qo‘llanilgan. Bunday titish maxsus stanok va mashinalarda baja-
riladi. Bu usulda ishlanayotgan materiallarga ko‘rsatiladigan ish ta’ siri
mexanizatsiyalashgan bo‘lib, materialni ushlab turishni ishchi qo‘lda
bajaradi. Bu turdagi mashinalarning ishchi a’zolari bitta yoki ikkita urgichi
bo‘lgan barabanlardan iborat bo‘lib, ishchi ivigan poya dastasining
avval bir tomonini, so‘ngra ishlangan tomonidan ushlab turib, ikkinchi
tomonini tez aylanayotgan bara banlar urgichiga tushirib-tortib olishi
natijasida toza tola olingan. Ishlash suv oqizib yuvish bilan birga
o‘tkaziladi. Bu usul qo‘l mehnatiga asoslangan edi.
Mexanikaviy titish usulida yuqorida aytilgan uchala operatsiya
mexanizatsiyalashtirilgan. Hozir hamma kanop zavodlarida mexanikaviy
titish-yuvish usuliga moslashtirilgan mashinalarning bir nechta turi
ishlab turibdi. Hammasining ish uslubini ishla nadigan mahsulotga
titish barabanlarining urgichlari orqali ish ta’siri ko‘rsatish, mahsulotni
tashish mexanizmining (olib yuruv chi transportyorning) qismlari bilan
ushlab turish orqali olib borishga asoslangan. Transportyor materialni
to‘xtovsiz mashinaga berib turish bilan birga, mashinadan tola chiqib
turishini ham ta’minlaydi. Titish-yuvish mashinalaridagi jarayonlar
mexani zatsiyalashtirilgan va konveyerlashtirilgani sababli bir soatda
500—600 kg uzun tola olish imkoniyati tug‘ildi.
3.5-rasm. Po‘stloqni bakka dor yordamida joylash:
1 — dor; 2 — burchaklik; 3 — tayanch plastinka; 4 — ilgak.
3
4
2
1
116
Do'stlaringiz bilan baham: |
