M. T. Ahmedova tdpu pedagogika kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi

Xavfli holatlardan biri - pedagogik hamkorlik tamoyillariga yuzaki yondashishdir. Pedagogik hamkorlik doirasida qo‘llaniladigan maqbul usullarning mohiyati shundaki, hamkorlik asosidagi bilish jarayoni uning ochiqligi bilan xarakterlanadi. Agar pedagogik hamkorlik jarayoni ochiq bo‘lsa, murakkab tarzda tashkil etiladigan, bo‘sh tarzda tarkiblashgan, nomuntazam tarzda rivojlanadigan, moslashuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan o‘z faoliyatini mustaqil tashkil etadigan jarayonlarni bilish metodlari ham ochiq bo‘lishi lozim.

Ta’lim mazmunining shaxsiy mohiyat kasb etishi uchun o‘qituvchi va o‘quvchilar ongining shaxsiy tarkibiga e’tibor qaratish lozim. Ijodkorlikka asoslangan o‘z faoliyatini mustaqil tashkil etishga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonining negizi va mexanizmi sifatida o‘qish, o‘rganish, tarbiyalash hamda o‘z-o‘zini tarbiyalash namoyon bo‘ladi. Ularda o‘quvchilarning o‘z faoliyatini mustaqil tashkil etishga qaratilgan o‘quv materiallari va axloqiy qadriyatlar o‘z ifodasini topgan. Uning yordamida o‘quvchilarni pedagogik qo‘llab-quvvatlashga asoslangan ta’lim texnologiyalari vujudga keladi.

O‘quvchining yangi, ya’ni hamkorlik holatiga o‘tishida vaziyatning o‘zi bilan bog‘liq tarzda uning ongi va kechinmalari ham faollashadi. Bu jarayonda pedagogik hamkorlik o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida shaxsiy nuqtai nazarning ikki ko‘rinishini vujudga keltiradi:

1) ijtimoiy jihatdan moslashish yoki vaziyatni tashkil etish jarayonida faol ijodiy faoliyat ko‘rsatish;

2) o‘zfaoliyatini mustaqil tashkil etishga asoslangan ijodkorlik, ta’lim olish, o‘rganish, tarbiyalash, o‘z-o‘zini tarbiyalash pedagogik faoliyatning maqsadi sifatida namoyon bo‘ladi.

Bugungi kunda o‘qituvchining ta’lim-tarbiyaviy faoliyati bosqichma-bosqich ustozona nasixatgo‘ylikdan o‘quvchini tushunuvchi, uning qayg‘ulariga sherik, ta’lim jarayonining o‘zaro teng imkoniyatlarga ega bo‘lgan hamkoriga aylanmoqda. O‘quvchiga pedagogik yordam ko‘rsatish, birgalikda xulq-atvor me’yorlarini o‘zlashtirish ta’lim jarayonida asosiy o‘rin egallamoqda. Bunday yondashuv natijasida hamkorlik jarayoni ishtirokchilarining nuqtai

nazarlarini yoppasiga o‘rganish va tahlil qilishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyat shakllanmoqda. Buning natijasida o‘qituvchi faoliyatiga bo‘lgan talablar o‘zgarmoqda. O‘quv dasturida ko‘rsatilgan bilimlarni o‘quvchiga ko‘chirish, uning bilimdonligini shakllantirish ko‘nikmasi o‘rnini ijodiy masalalarni yechish, ko‘p tarmoqli ongni shakllantirish, o‘z faoliyatini amalga oshirish layoqatini tarkib toptirish ko‘nikmasi egallashi lozim. Shunga ko‘ra, o‘qituvchi ko‘p jihatdan fan o‘qituvchisi va metodist sifatida namoyon bo‘lmasligi, balki yangicha pedagogik konfliktlar yechimini topishga asoslangan ta’lim tizimining boshqaruvchisi sifatida faoliyat ko‘rsatishi kerak. Chunki, bugungi kun talabiga ko‘ra o‘qituvchi o‘quvchilar ongining rivojlanish yo‘llarini tahlil qiluvchi sub’ektdir.

Tanlov, erkinlik, mustaqillik, axloqiylik, o‘z faoliyatini amalga oshirish hodisasi nafaqat tashqi omillar ta’sirining natijasi, balki ichki omillar, ya’ni shaxs ongi, uning ichkimazmuni va shaxsiy tarkibi bilan bog‘liqdir. Ichki omillar o‘quvchilarning maqsadga yo‘naltirilganlik darajasi, qiziqishlari, o‘z faoliyatini amalga oshirishga bo‘lgan ixtiyori hamda o‘z-o‘zini tasdiqlashini ifodalaydi. Bunday yo‘nalishlarni tayyor holda qo‘lga kiritish mumkin emas. U o‘quvchining bilishga asoslangan ongida hamkorlik jarayonida yangidan vujudga kelishi kerak.

O‘quvchilarda bilishga asoslangan ongni rivojlantirishning samarali yo‘llaridan biri - pedagogik hamkorlikdir. Pedagogik hamkorlikning insoniy jihati o‘quvchining o‘quvchi, o‘qituvchining o‘quvchilarga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi.

Bugungi kunda ta’lim jarayonida pedagogik hamkorlikni yo‘lga qo‘yishda muayyan to‘siqlar ham mavjud. Bu to‘siqlarning aksariyati o‘qituvchi va o‘quvchilar ongida namoyon bo‘lmokda. Buamalda mavjud bo‘lgan pedagogik an’analar bilan bog‘liq. Mazkur fikrni oydinlashtirishga intilar ekanmiz, bugungi kunda ta’lim jarayonida pedagogik ongni yangicha, ya’ni hamkorlik asosida rivojlantirishga bo‘lgan harakatlar sust kechmoqda.

Ta’lim jarayonida har bir o‘quvchida mustaqillikka va hamkorlikka intilish ko‘nikmasini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Bilimlarni o‘zlashtirish faqatgina mavjud ob’ektiv hodisa sifatida talqin etilishi mumkin emas. Unda o‘z-o‘zini rivojlantirishning bir qator ichki quvvatlari ham ishtirok etadi. U sub’ektivlik belgilariga ham ega. Shaxsiy tajribaga xos bo‘lgan, uning tabiiyligini baholamagan, ilmiyligi, ilmiy-tarixiy ongga zid bo‘lmagan xususiyatidir. U o‘zida muayyan shaxs ongiga xos bo‘lgan xususiyatlarni ifodalaydi.

O‘quvchining axloqi o‘zoq vaqt mobaynida mustaqillikka nazariy emas, balki amaliy ishonch bag‘ishlaydi. Bugungi kunda o‘qituvchilar tanlagan mavqe aniq imkoniyatlarni egallashga yo‘naltirilgan. U pedagogik faoliyatning yangi qadriyatlari vamazmun-mohiyatini aniqlash zarurligini ko‘rsatmokda. Chunki, bugungi kunda pedagogik jarayon axborotli-yo‘naltiruvchilik quvvatidan axloqiy qadriyatlarga jalb qiluvchi nafis texnologiyalarni qo‘llashni talab qilishga yo‘naltirilgan pedagogik vaziyatga o‘tishni talab qilmoqda.

Mazkur ikki xil pedagogik faoliyatning o‘zaro bir-biridan farqli jihatlari:

a) aniq, oddiy, biroq, faqatgina tayyor bilimlarni o‘quvchilarga uzatishga xizmat qiladi;

b) ko‘prok darajada dolzarb va samarali, ta’lim-tarbiyaning mustaqil tarzda tashkil etilishini ta’minlashga qaratilgan.²⁷

Birok, u o‘ta murakkab, muayyan va qat’iy texnologiya ko‘rinishida namoyon bo‘lmaydi. Ushbu texnologiyalarga hamkorlikasosida yondashuv bir qadar ob’ektiv ahamiyat kasb etadi. Mazkurvoqelik muayyan darajada aniq jarayonlar bilan bog‘liqdir. Uo‘ziga xos belgilar, xususiyatlar, tamoyillar, mazmun, mavjudlikshartlariga ega. Bo‘larning barchasi uning o‘quvchilar ongida namoyonbo‘lishini ta’minlaydi.

Hamkorlikning pedagogik qimmati shundan iboratki, uo‘quvchiga xosbo‘lgan o‘lchovlarni bilishning asosiy metodisifatida o‘quv-tarbiya jarayonida qo‘llash imkonini beradi. Pedagogik hamkorlikning o‘ziga xos metodlari va tamoyillari yordamida o‘qituvchi ta’lim jarayonida o‘zining insonparvarlikka asoslangan pedagogik faoliyatini amalga oshiradi. Shu bilan birqatorda, u o‘quvchilarni yaxshiroq tushunishga muvaffaq bo‘ladi. Pedagogik hamkorlik yordamida konfliktlar yechimini topishga pedagogik faoliyatda yangicha instrumentariy vujudga keladi. Bu esa, o‘quvchilarni tushunishning fikriy-izlanuvchi va pedagogik hodisalarni qayta baholovchi metodidir. Pedagogik hamkorlik pedagogik madaniyatning yangi, yanada nazokatli o‘lchovlarini, tolerantlikni namoyon qilish imkonini beradi.

Pedagogik sinergetika, ya’ni o‘quvchilarning o‘zaro do‘stona munosabatlarga asoslanib hamkorlikda faoliyat ko‘rsatishlari ta’lim jarayonida kafolatlangan natijaga erishish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bu o‘quvchilarning o‘z faoliyatlarini hamkorlikda, mustaqil tarzda tashkil etishga oid nazariy yondashuvlarni o‘z ichiga olib, mazkur nazariya faoliyatni tashkil etish hodisasi bilan bog‘liq bo‘lgan yangi dunyoqarashdir. Sinergetika (yunon. Sunergeia –hamkorlik, hamjihatlik) - ta’lim jarayoni sub’ektlari faoliyatini o‘zaro hamkorlikda mustaqil tarzda tashkil etish nazariyasi, o‘z-o‘zini boshqarish, nomuntazam hodisalarni o‘rganish, dunyoni yangicha izohlash, tabiiy va pedagogik-psixologik murakkab tizimli jarayonlarning tabiatini bilishga qaratilgan ilmiy yo‘nalish, yangicha tafakkur uslubi. O‘quvchilarda o‘zaro do‘stona munosabatlarga asoslanib hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish ko‘nikmalarini shakllantirish nazariyasini yaratish XXI asrning dastlabki o‘n yilligida pedagogikaning o‘ta dolzarb muammosi sifatida namoyon bo‘la boshladi.²⁸

O‘quvchilarda o‘zaro do‘stona kelishuv orqali birgalikdagi faoliyatlari va munosabatlari uyg‘unlashadi hamda ko‘proq ijobiy xarakter kasb eta boshlaydi. Buning natijasida jamiyat a’zolari orasida do‘stona munosabatlarga asoslangan ijodiy hamkorlik muhiti vujudga keladi. O‘quvchilarda o‘zaro do‘stona kelishuv ta’lim jarayoni sub’ektlari orasidagi o‘ziga xos jihatlarni hisobga olishni taqozo qiladi. Bunday maqsadga erishish uchun esa mazkur yo‘nalishda keng ko‘lamli fundamental tadqiqotlarni amalga oshirish ehtiyoji mavjud. Hamkorlikda ta’lim olish va o‘quvchilarning o‘zaro do‘stona munosabatlarga asoslangan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish ko‘nikmalarini shakllantirish pedagogik konfliktologiya fanining muhim metodi hisoblanadi. Bu jarayonda o‘quvchilar o‘quv vazifalari bilan bog‘liq tarzda bir qator muammolar ustida izlanadilar, muayyan loyihalarni ishlab chiqadilar. Do‘stona munosabatlarga asoslangan holda hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish sinf-dars tizimi tarkibida vujudga kelib, rivojlanadigan pedagogik hodisadir. O‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyat ko‘rsatishlari jarayonida bilimlar va axborotlar ularga o‘qituvchi tomonidan taqdim etilmaydi. Balki zamonaviy pedagogik nazariyalar va konsepsiyalarni qo‘llagan holda o‘quvchilar orasida faol, ishchan dialog natijasida vujudga keladi. O‘quvchilarning do‘stona munosabatlarga asoslangan holda faoliyat ko‘rsatishlari natijasida ularning o‘quv-biluv mayllari rivojlanadi, o‘quv maqsadiga erishish uchun qulay ijobiy muhit ta’minlanadi. O‘quv jarayonida o‘zaro hamkorlikka asoslangan do‘stona muhitni vujudga keltirish shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonini tashkil etish nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. Maktabdagi o‘quv-biluv jarayoni o‘quvchining huquqlari va erkinliklarini himoya qilish asosida tashkil qilinishi lozim. O‘quvchilarda o‘zaro hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish ko‘nikmalari vujudga kelganda ularning imkoniyatlari va ehtiyojlari namoyon bo‘ladi. Bu jarayonda o‘zaro tenglik muhiti xukmronlik qiladi. O‘quvchilarga nisbatan do‘stona munosabat muhiti o‘zaro adolatli munosabatlar zamirida yaratiladi. Adolat bor joyda xaqiqat, xaqiqat bor joyda o‘zaro hurmat muhiti xukm suradi. O‘quvchilar orasida o‘zaro hurmat shakllangan ta’lim jarayonida do‘stona munosabat, o‘zaro g‘amxo‘rlik, mehr-muruvvat qaror topadi. Bu jarayonda barcha o‘quvchilar bir-birlariga mehr ko‘rsatadilar, ularning birgalikda faoliyat ko‘rsatish imkoniyatlari kengayadi. O‘quvchilar orasidagi do‘stona munosabatlarga asoslangan o‘zaro hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish ko‘nikmalarini shakllantirish uchun quyidagilarni amalga oshirish kerak:

- o‘quvchilar faoliyatini muayyan tartib asosida tashkil etish;

- o‘quvchilar jamoasi orasida ijodkorlik va bag‘rikenglikka asoslangan o‘zaro do‘stona muhitni vujudga keltirish kabilar. O‘quvchilarda do‘stona munosabatlarga asoslangan o‘zaro hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish ko‘nikmalarini shakllantirish uchun mazkur maqsadga yo‘naltirilgan pedagogik jarayonni tashkil etish va didaktik jihatdan ta’minlash lozim. Buning uchun o‘quv-tarbiya jarayonining ochiq xarakter kasb etishi va o‘zaro axborotlar almashinuvi uchun qulay bo‘lishini ta’minlash kerak. Ta’lim jarayonida o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish uchun o‘quvchilarda ongli faoliyat ko‘rsatish ko‘nikmasini tarkib toptirish, ularni mustaqil, ijodiy fikrlashga o‘rgatish alohida ahamiyatga ega. Chunki, o‘quvchilar murakkab, ruhiy inqirozlar vujudga keladigan, yuqori quvvatga ega bo‘lgan, shijoatli, yangilikka chanqoq olamni o‘zlashtirishga intiluvchan, mustaqillik va moslashuvchanlikka moyil, xulq-atvorida ijtimoiy me’yorlarning shakllanishi jadal sur’at bilan kechadigan bo‘ladilar. Shunga ko‘ra, quyidagilarning muhimligi ko‘zatilmoqda:

- o‘quvchilarga taqdim etiladigan axborotlar hajmining kengligi va ularni o‘zlashtirish o‘zaro hamkorlik va fikr almashinish muhitini taqozo qilishiga erishish;

- o‘quvchilarda do‘stona munosabatlarga asoslangan o‘zaro hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish ko‘nikmalarini shakllantirish o‘qituvchi pedagogik faoliyatining tarkibiy qismi sifatida namoyon bo‘lishini ta’minlash;

- o‘quvchilar orasidagi do‘stona munosabatlarga asoslangan hamkorlik negizida o‘zaro axborot almashinish va jadal o‘zlashtirish imkoniyatini kengaytirish kabilar.

Jamiyat hayotida inson uchun hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish quvvati bilan bir qatorda, hamjihatlikda rivojlanish imkoniyati ham mavjud. Bugungi kunda hamkorlik shaxs tafakkurining o‘zgarishi natijasida vujudga kelmoqda. Hamkorlikni tashkil etuvchi tushunchalarning tarkibi insonning zamonaviy tafakkurini ifodalaydi.