M. T. Ahmedova tdpu pedagogika kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi

3. Insonparvarlikka asoslangan hamjihatlik muhitini qaror toptirish. Pedagogik konfliktlar yechimini topish o‘quv-biluv jarayonida insonparvarlikka asoslangan pedagogik muhitni qaror toptirish ham alohida ahamiyatga ega. Insonparvar, demokratik, jamoaviy hamkorlik jarayonida o‘quvchilarda mustahkam bilim, ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, ularga nisbatan muruvvat va mehr-muhabbat, sadoqat bilan munosabatda bo‘lish, ularni ezgu ishlarga ruhlantirish, hamkorlik, o‘zaro muomala va muloqotda pedagogik mahorat ko‘rsatish, o‘quvchilar orasida ijobiy muhitni qaror toptirish, ularning kamchiliklariga nisbatan bag‘rikenglik bilan bardoshli munosabatda bo‘lish lozim.²⁶

Demokratik munosabatda bo‘lish maqsadga muvofiqdir. O‘qituvchi hamda o‘quvchilar orasidagi demokratik munosabatlar quyidagilarni ta’minlash imkonini beradi:

1. O‘quvchi va o‘qituvchi orasidagi munosabatlarni barqarorlash tirish.

2. Darsda hamjihatlikka asoslangan ijobiy muhitni vujudga keltirish.

3. O‘quvchilarda erkin tanlov va o‘z fikrini himoya qilish ko‘nikmasini shakllantirish.

4. Pedagogik jarayonda o‘qituvchi va o‘quvchilar orasida o‘zaro tenglikka asoslangan munosabatlarni qaror toptirish kabilar.

Pedagogik jihatdan o‘z faoliyatini tashkil etish o‘qituvchining o‘z ichki imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga layoqatliligidir. Bu uning faoliyatiga insoniy mazmun beradi. Ichki imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish muayyan tashabbuskorlikni talab qiladi. Ong tarkibining istiqboldagi faoliyatga ko‘rsatadigan ta’sirini belgilash g‘oyasi mustaqil bilim olish tajribasi ning shakllanishida pedagogikaga hamkorlik nazariyasiga oid tadqiqotlar orqali kirib kelgan. Bu o‘z faoliyatini hamkorlik asosida amalga oshirish sohasidagi yondashuvga tayanadi. Bu jarayonda o‘qituvchi yangi sifat ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan bilimlarni o‘zlashtirishga ko‘maklashadi.

Insoniy nuqtai nazardan shaxsning o‘z faoliyatini tashkil etishi pedagogik konfliktlar yechimini topishga oid asosiy tushunchalarni anglash imkonini beradi. Pedagogik konfliktologiya fani uyg‘unlashgan didaktik jarayonlarni tahlil qilish va o‘z faoliyatini tashkil qilish metodlarini izchil tatbiq etishga yo‘naltirilgandir. Bu o‘ta murakkab, ochiq, nomuntazam rivojlanuvchi tizim bo‘lib, uning o‘ziga xos jihati o‘z faoliyatini mustaqil tashkil etishida namoyon bo‘ladi. Mazkur tizimning ichki imkoniyati o‘zida yangi sifatga egabo‘lgan hayot uchun zarur kelishuv jarayonini namoyon qilishidadir. Pedagogika fanida bunday tizimni shaxs ongini shakllantirishga yo‘naltirilgan didaktik jarayon sifatida baholash mumkin. Unda amalga oshadigan ichki o‘zgarishlar shaxs ongi strukturasining faoliyatini ta’minlaydi. Bu o‘z navbatida, ta’lim-tarbiya sifatiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchi ongida yangicha, kuchliroq tarkibning vujudga kelishi uning yordamida bilimlar, axborotlar va tajribalarning o‘zlashtirilishi bir qator shart-sharoitlarga amal qilishni taqozo qiladi:

1. Eski tizimlar inqiroz holatida bo‘lib, tanqidiy holatni boshidan kechirishi, bunday vaziyatda eski strukturalar yangi vaziyatlarning talablariga bardosh bera olmaydi. Ta’lim tizimida bugungi kunda ham an’anaviy o‘qitish jarayoni ustuvor o‘rin egallab, shaxsga yo‘naltirilgan hamkorlikka asoslangan ta’lim tizimiga o‘z o‘rnini bo‘shatib bera olmayapti.

2. Mazkur tizimda mavjud bo‘lgan yangi sifatlar vujudga kelishining asosiy manbai unda joylashtirilgan ichki holatlardir. O‘z faoliyatini mustaqil tarzda tashkil etish mexanizmini harakatga keltirish tashqi manbalar yordamida amalga oshirilishilozim.

3. Tadrijiy taraqqiyot jarayonida yangi struktura va uni yo‘naltiruvchi bo‘shliqlar tasodifiy tarzda mustaqil yashashi, muayyan barqarorlikka erishish imkonini berishi kerak.

4. Ta’lim tizimida yangi sifatlarning shakllanishi hamkorlik tamoyillari va shartlari yordamida aniqlanishi lozim. Bu shuni anglatadiki, o‘qituvchi hamda o‘quvchilar orasidagi aniq hamkorlik ta’lim-tarbiyada birgalikda ijod qilishga asoslangan holda amalga oshishi mumkin. Bu jarayonda ularning mustaqil rivojlanishlari va o‘z faoliyatlarini tashkil etishlari uchun tashqi oziqlantiruvchi vositalar vujudga keltiriladi. Bu amaliy tajribalar va xulq-atvorni shakllantirishga xizmat qiladigan dastlabki metodlar va usullar yordamidagina emas, balki pedagogik hamkorlik yordamida amalga oshiriladi.

Pedagogik ijodkorlik - o‘qituvchiga xos xususiyat bo‘lishikerak. Uning o‘ziga xos xususiyatlari yaxlit tarzda tarixiy,milliy, tabiiy, axloqiy omillarga bog‘liqbo‘lib, ijodkorliko‘zbek xalqining milliy xususiyati sifatida e’tirof etiladi. Ushbu nuqtai nazarga tayangan holda biz ta’limni yangicha insoniy mohiyatga ega bo‘lgan jarayon sifatida talqin qilamiz. Bunda birinchi va ikkinchi darajaga ega bo‘lgan pedagogik hodisalar haqida fikr yuritish o‘rinlidir.

Tanqidiy nuqtai nazar ta’lim tizimining inqirozini ko‘rsatuvchi holatdir. Bu o‘z navbatida, davlat va jamiyatning ta’lim tizimi oldiga quyayotgan talablarni bajara olmasligini ifodalovchi ko‘rsatkichdir. Yangicha maqsad o‘quvchilarni o‘quv jarayonining sub’ekti sifatida faoliyat ko‘rsatishga undaydi. Ularni ijtimoiy hayotga tayyorlashga yo‘llash imkonini beradi. An’anaviy ta’limning o‘quvchilar jinoyatchiligi, tajovuzkorligi, giyoxvandligining oldini olish, ularga axloqiy qadriyatlarni taqdim etish maromini tezlashtirish, ularni ongli faoliyat va o‘zaro hamkorlikka undash, shaxsiy, sodda, biroq rasmiy ijtimoiy, tarbiyaviy ishga zid bo‘lgan diniy, totalitar tariqatlar va radikal siyosiy birlashmalarga jalb qiladigan holatlarni bartaraf etishga yetarlicha qodir emasligi yaqqol namoyon bo‘lmoqda.

Eski tuzilmalar ma’lum muddat hayot kechiradigan pedagogik faoliyatni tushunish, ta’lim jarayonida bilimlarni ko‘chirish, ularning muayyan miqdorini to‘plashdan iborat ekanligini ifodalaydi. Ta’lim-tarbiya o‘quvchilarga ijtimoiy tajribani taqdim etish va xulq-atvor me’yorlarini tarkib toptirish jarayoni sifatida alohida qimmatga ega. Rivojlanish o‘quvchilarda zarur sifatlarni shakllantiruvchi jarayon sifatida o‘qituvchining monologik ta’siri natijasi hisoblanadi.

Yangi sifatlar - o‘qituvchining ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z o‘rni va mohiyatini yangicha tushunish ko‘nikmasidir. Ta’lim-tarbiyaviy qadriyatlarni tushunish, o‘qitish va rivojlantirish, davlat manfaatlari, o‘quvchi shaxsining qiziqishlari, imkoniyatlari, shaxsiyati, fikrlari va tafakkuri, tajribasidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.

Pedagogikaning asosiy g‘oyalarini yangicha tushunish unga ko‘proq shaxsiy mazmun-mohiyat berish, o‘quvchilar bilan ular uchun tushunarli va qulay bo‘lgan holatlarda ko‘proq hamkorlik qilishga asoslanadi. O‘quvchi ongi ko‘plab vazifalarni bajarib pedagogik hamkorlik doirasida uning tarkibiy qismi sifatida namoyon bo‘ladi. Ular orasida eng muhimi ob’ektiv borliqni aks ettirish vazifasidir. Bu vazifaning kiritilishi pedagogik faoliyatni tashkil etishni cheklash uni o‘quvchilarning imkoniyatlariga moslashtirishga asos bo‘ladi.

Pedagogik hamkorlik uchun inson ongiga bo‘lgan nuqtai nazarning o‘zgarishi sub’ektga bo‘lgani kabi funksional, quvvatni saqlash jihatidan muhim ahamiyatga ega. Shunga ko‘ra, o‘quvchi ongi nafaqat vazifa, balki mazmunga ega bo‘lgan tizim sifatida faoliyat, atrof-muhitga nisbatan shaxsiy, qadriyatli munosabatlar, o‘quv va xulq-atvor ko‘rsatkichlari sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham, ongning rivojlanganligi haqida fikr yuritish imkoniyati vujudga keladi. Shaxsning sifatlari haqida nafaqat paydo bo‘lgan vazifalar yig‘indisi, balki uning namoyon bo‘lish sifatlari haqida ham gapirish mumkin.

Shakllantiruvchi yondashuv ta’lim-tarbiya jarayonini o‘quvchi shaxsiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatish imkoniyati, ya’ni siyosiy, davlat nuqtai nazaridan, iqtisodiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyati sifatida ham talqin qilishni taqozo qilmoqda. Bu alohida shaxsning manfaatlaridan yuqori bo‘lgan qiziqishlar sifatida namoyon bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda, bunday ta’lim-tarbiyaning mavjud yo‘nalishi, ongli faoliyat asoslari va xulq-atvor tajribasini shakllantirish o‘zida ijobiy quvvatni mujassamlashtiradi. Bu o‘z navbatida, o‘quvchi shaxsining istiqboldagi taraqqiyoti uchun boshlang‘ich nuqta hisoblanadi.

Ta’lim oldida turgan ijtimoiy buyurtma shundan iboratki, o‘quv-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning ijrochilik ko‘nikmalarini shakllantirish bilan cheklanmaslik kerak. Vazifaning murakkabligi shundaki, ta’lim-tarbiya o‘quvchilarda xulq-atvorning shaxsiy, ichki asoslarini shakllantirishi lozim. Bu amalda o‘quvchining shaxsiy sifatlarini namoyon qilish imkonini berishi zarur.

O‘quvchining shaxsiy sifatlari - bu har bir kishida o‘ziga xos tarzda hosil bo‘ladigan, uning umumiy qadriyatlarga bo‘lgan munosabatini namoyon qiladigan, shaxsiy ahamiyatga ega bo‘lgan sifatlaridir. Ular madaniyatlilik, ijodkorlik, erkinlik, mustaqillik, tanlov imkoniyatiga egalik, fidoiylik, baynalminallik, shaxsiy yaratuvchilik, bunyodkorlik, o‘ziga xoslik, fuqarolik jamiyatiga mansublik, xaqgo‘ylik, intizomlilik, hamjihatlik, hamdardlik kabilar.

O‘quvchining shaxsiy sifatlari unga xos bo‘lgan ongli faoliyatning mazmun-mohiyati va darajasini belgilaydi. Shaxsiy tuzilmalar - bu o‘quvchi ongining qadriyatlarga asoslangan tarkiblashgan mazmunidir. U o‘quvchining hamkorlikdagi faoliyati va xulq-atvori orqali namoyon bo‘ladi. Uning hamkorlikdagi muayyan faoliyatga ongli moslashishini ta’minlaydi. Mazkur faoliyat o‘quvchini yo‘naltiradi, boshqaradi, uning fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Uning qadriyatlar va madaniyatga bo‘lgan munosabatini aniqlaydi. Shu bilan bir qatorda, o‘quvchining bilimlari, tajribalari, hayotiy va kasbiy maqsadlarini ham ifodalaydi.

O‘quvchi o‘z ongining faoliyati yordamidagina o‘zining shaxslik sifatlarini namoyon qiladi. U o‘zining shaxsiy fikrini ifodalash, xatti-harakatlarini boshqarish, o‘z faoliyatini hamkorlik asosida tashkil etish, qabul qilingan talablarni astoydil bajarish va o‘z faoliyatini shu talablarni amalga oshirishga sarflash o‘quvchilar o‘quv faoliyatlarining tarkibiy qismidir.

Shaxs ongli faoliyatining muhim ko‘rinishlaridan biri–nazoratdir. O‘quvchining ongi uning atrof-muhitga bo‘lganmunosabatini yo‘naltiradi va nazorat qiladi. Bu jarayonda o‘quvchiongi haqiqatdan ham tashqi ta’sirlarni aks ettiradi va buta’sirlarga muayyan darajada javob qaytaradi. Ushbu hodisaning pedagogik mohiyati shundaki, u nafaqat ta’sir ko‘rsatish, balkio‘quvchi ongining mohiyatini ham ifodalaydi. Mazkur nazorat qiluvchi birlikning harakati qanchalik kuchli bo‘lsa, ongningma’naviy-axloqiy shakllanishi shunchalik yuqoribo‘ladi.

Ongning vaziyatlarni mustaqil tarzda nazorat qilish layoqati shaxsiy tuzilmalarning mujassamlashgan ko‘rsatkichlarini vujudga keltiradi. Jumladan:

- tanqidiylik shaxsning o‘zidan tashqarida va o‘z vujudida o‘zgarishlar va mantiqiy holatlarga baho berishi, mavjud tartibga nisbatan norozilik va shubhaning vujudga kelishi, qayta fikrlash jarayonlariga yo‘naltirish va ularga tanqidiy baho berishni anglatadi. Qat’iy tanqidiy nuqtai nazar –

1) o‘z qarashlari, fikrlari, qadriyatli yo‘nalishlarini o‘ta ahamiyati va h.k.larda deb hisoblamasdan, balki tajribada ifodalangan fikrlar va qadriyatlarning tarkibiy qismi sifatida baholash ko‘nikmasi;

2) o‘zining shaxsiy tashabbusiga ko‘ra o‘z g‘oyalarini sinab ko‘rish va unga zid tarzda ilgari surilgan g‘oyalardan himoya qila olish ko‘nikmasi;

3) muayyan salbiy hodisalarda ijobiy holatlarni topa olish ko‘nikmasi;

4) noto‘g‘ri va mayda tanqidlardan qochish ko‘nikmasi;

5) bari-bir, bizda hammasi yaxshi, degan aqidadan o‘zoqlashish ko‘nikmasi;

6) muayyan vaziyatlarda o‘zini ob’ektiv baholay olish, salbiy omillar ta’siridan saqlanish ko‘nikmasi;

- tarixiy tajribalarni tahlil qila olish, o‘z ko‘lamidan tashqariga chiqish, fikrlash, o‘rganish, tahlil qilish; konstruksiyalash, o‘zligiga sodiq qolish, o‘z-o‘ziga haqqoniy munosabatda bo‘lish;

- voqealarning yashirin sabablarini aniqlay olish, o‘xshatish, tenglashtirish, tahlil qilish, ularning asoslarini aniqlash, ijtimoiy, shaxsiy qadriyatlar, noaniq holatlarga nisbatan yondashuvlarni namoyon qilish; hodisalar vujudga kelishining tashqi sabablarini aniqlash;

- yo‘naltirish - olam manzarasini tasavvur qilishning shaxsiy yo‘nalishlarini aniqlash, individual dunyoqarashga ega bo‘lish;

- mustaqillik - tashqi ta’sirlarga berilmaslik layoqatiga ega bo‘lish, axloqiy qoidalar doirasida ularga munosib javob beraolish;

- fikriy-ijodiy - shaxsiy fikrlar tizimini aniqlash va vujudga keltirish, faoliyatli munosabatlar va muloqot ko‘nikmalarini tarkib toptirish, faoliyat jarayonida fikrlash va ijod qilish;

- o‘z faoliyatini dolzarblashtirish - ma’naviy va ijodiy quvvatlarning yuqori darajada namoyon bo‘lishini ta’minlash, o‘zining shaxsiy imkoniyatlarini to‘liq tarzda namoyon qilish va rivojlantirish, imkoniyat holatidan xaqqoniylik holatiga o‘tish;

- o‘z faoliyatini amalga oshirish - atrofdagilarning o‘zligini tan olishlariga intilish, uning to‘liq namoyon bo‘lishiga mustaqil tarzda sharoit yaratish;

- hayotiy faoliyatining ma’naviy darajasini ta’minlash – o‘z hayotini yuksak darajadagi qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish layoqatiga ega bo‘lish kabilar.

Bunday shaxsiy sifatlarni tarkib toptirish maqsadida o‘quvchilar orasida hamkorlik muhitini vujudga keltirish ularda ijobiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. O‘quvchilarda ijodiy faoliyatni shakllantirish uchun qulay sharoit vujudga keltirilsa, ta’lim o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erishadi. Yangicha pedagogik tafakkur bilan bog‘liq tarzda, o‘z faoliyatini mustaqil tarzda tashkil etishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayonning asosiy tizimi, uning maqsadi, mazmuni, shaxsiy-qadriyatli mohiyat kasb etib, texnologik asosga ega bo‘ladi. Hamkorlikka yo‘naltirish asosida o‘z-o‘zini boshqarish tizimini tarkib toptiradi. Bu esa, pedagogik hamkorlikning umumiy hamda xususiy tamoyillari va yo‘naltiruvchi sharoitlariga bog‘liq.

Pedagogik hamkorlikning dastlabki tamoyili insoniylik xarakteriga ega bo‘lgan shaxsiy bilishga asoslangan onglilikdir. Shunga ko‘ra hamkorlikka asoslangan ta’lim jarayoni uni tahlil etishda tadqiqotchilardan yangicha fikrlashni talab qiladi. O‘qituvchilar va o‘quvchilar ham ta’lim jarayonining faol sub’ektlariga aylanadilar. Buning uchun ta’lim-tarbiya jarayoni kuzatish maydoniga aylanishi lozim. Buning natijasida nazariy bilimlar va amaliy tajribalar o‘qituvchidan o‘quvchiga o‘tkazilmasdan, mantiqiy tafakkurga tayanilgan holda o‘zaro muloqot asosida bir-birlariga taqdim etiladi va o‘zlashtiriladi.