M. T. Ahmedova tdpu pedagogika kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi

Pedagogik keyslarni yechish uslubiyoti

Odatda, insonda fikrlash zarurati, uning oldida yangi muammo, yangi holat, yangi maqsad paydo bo‘lganda vujudga keladi. Masalan, shunday holat haydovchida avtomobilining dvigateli noma’lum sabablarga ko‘ra ishlamay qolib, yo‘lda to‘xtab qolgan vaziyatda bo‘ladi. Haydovchining dvigatelni o‘t oldirish va manbalari haqidagi bilimlari yetarli bo‘lmaganligi tufayli, u dvigatelni o‘t oldirishga qiynaladi. Bunday paytda odamning fikri yordamga kelishi kerak bo‘lgan (xotira shunday qiladi) nostandart vaziyat vujudga keladi. Bu holatda, yangi maqsad paydo bo‘lib, unga erishishga ma’lum vosita va usullar zarur bo‘lsa-da, ular yetarli bo‘lmaydi. Bunday vaziyatlar muammoli deb ataladi. U, aniq bo‘lmagan va kam anglangan tasavvurlar vaziyatni yaxshilab o‘ylab ko‘rish zarurati haqida signal berayotgan vaqtda, faoliyatda paydo bo‘ladigan qiyinchilik(to‘siq)larda ro‘y beradi. Uni anglash jarayonida bir vaziyatdan, yechish uchun ancha yaqin, lekin yechilmagan boshqa vaziyatga o‘tish sodir bo‘ladi. Uni hal qilish uchun, ma’lumni noma’lumdan ajratgan holda, muammoli vaziyatni tahlil qilib chiqish lozim. Natijada muammo, yechimni izlash masalasi qo‘yilgan masalaning mavqeini, olingan ma’lumotlar (ma’lum va noma’lumlar) esa, fikr maqsadga yo‘naltirilgan, ungacha ma’lum bo‘lmagan yanada yangi shartlar va talablar aniqlanadigan masala mavqeini oladilar. Bu yangi dalillar masalani yechishga yordam beradigan ko‘rsatmalardan iborat bo‘lib qolishi mumkin. Vaziyat (masala)ning savollarini ifodalashga bog‘liq ravishda, uning yechimini izlash yo‘nalishi ham aniqlanadi.

Keyslarni hal etishda mos yo‘nalishlarga doir savollar quyidagicha bo‘lishi mumkin:

1) vaziyat (masala)ni tahlil qilish («Ma’nosi nimada?», «Nima uchun ...muhim?», «.....nima uchunligini tushuntiring», «....qanday, tushuntiring» va hokozo);

2) tahlil (xulosa) («....(dalil va hodisalar)ning kuchsiz va kuchli tomonlari nimada?»);

3) farazni olg‘a surish («...vaziyatning rivojlanishini tasavvur qiling», «Agar .... bo‘lsa, nima bo‘ladi?», «Agar ...... bo‘lsa, qanday holat ro‘y beradi?»);

4) boshqalarning nuqtai nazarlarini qarash («Sizning fikringizcha, boshqalar qanday hisoblaydilar?»);

5) avval egallangan bilimlarni faollashtirish («...... qanday ta’sir qiladi?», «Bu nima bilan aloqador?», «Tavsifini bering (tavsiflang)», «Misol keltiring», «.....hayotda qanday qo‘llash mumkin?», «.....qaysi yo‘sinda foydalanish mumkin?»);

6) dalillarni va aksi dalillarni («Qanday dalillarni “Tarafdor” va “Qarshi” keltirish mumkin? O‘zingizning fikringizni asoslang», «Echimning “Tarafdor” va “Qarshi” dalillarini ayting»);

7) taqqoslash — qarama-qarshi qo‘yish («...... va ..... orasida qanday farq mavjud?», «Shunga o‘xshash qanday vaziyatlar bo‘lishi mumkin?», «O‘xshash natijalarni taqqoslang»);

8) turli yechimlar izlash («Yana qanday yechimlar bo‘lishi mumkin?», «Qanday o‘xshash holatlar bo‘lishi mumkin?»);

9) baholash va uning asoslanishi («..... moslik o‘rnating»).

O‘quv vaziyatlari va ularni yechish yo‘nalishlarini tushunishga mos masalaning o‘z o‘rnida qo‘yilishi orqali yengillashadi. Bevosita u yoki bu savollarga bog‘liq ravishda yechimni izlash yo‘nalishi aniqlanadi.

Quyida aniq vaziyat(masala)larni hal etish uslubiyotiga doir namunalarni ko‘rib chiqamiz.

1-vaziyat. Ikki yosh ona ko‘chada bolalar bog‘chasiga qatnaydigan o‘z qizlarining xulq-atvorlari haqida bir-birlari bilan o‘rtoqlashmoqda: “Mening qizim juda faol, mustaqil o‘sayaptimi, demak undan so‘rash kerak, deb o‘ylayman”, Ikkinchi ona: “Mening qizim hali ham bola. Katta bo‘lgandan keyin hamma narsani o‘zi sekin-asta qilishga o‘rganadi”.