M. R. Tursunova xalqaro menejment

6.2.Xalqaro biznesni ahloqiy yuritishning asosiy belgilari 
Xalqaro biznes
– bu turli davlatlardagi sheriklarning o’zaro ishonchi bo’lib, busiz 
hamkorlikni amalga oshirish mumkin emas. 
Biznesni ahloqiy yuritishning 3 ta asosiy belgilari mavjud: 
1.Biznesning o’z maqsadlariga muvofiqligi. 
2.Sog’lom tafakkurga bo’ysunish. 
3.Oddiy madaniy prinsiplar asosida harakatlanish. 
Xorijiy sharoitlarga moslashishning asosiy omili bo’lib, mahalliy aholi bilan og’zaki, 
yozma va so’zsiz vositalar (gavda tutilishi, mimika va harakatlar) yordamida muloqot 
o’rnatilishi hisoblanadi. Bunda estetika me’yorlari - rang, dizayn, simvollar, didlar 
bo’yicha millatlar tafovutlarini hisobga olish zarur. Din xususiyatlari hatto yangi 
texnologiyalarning ishlab chiqarishga tatbiq qilinishiga ta’sir etishi mumkin. Katta oilalar 
va qardosh guruhlar ko’p bo’lgan mamlakatlarda firmalar odatda xodimlarni yaxshi uy-
joylar bilan ta’minlash, xodimlar farzandining ta’lim olishi, sog’liqni saqlashi va dam 
olishi uchun sharoitlar yaratishga mas’ul. Bunday xususiyatlarni hisobga olmasdan turib 
xorijiy korporatsiya qabul qiluvchi mamlakatlarda ziddiyatlardan xalos bo’la olmaydi. 
Qabul qiluvchi mamlakatlarda urf-odatlar, din, hukumat siyosati omillarini hisobga 
olish muhim, chunki ular bayram kunlari, ishdagi tanaffuslar, jins kamsitilishi, xizmat 
78 

---

ko’tarilishi, pensiyaga chiqish yoshi, insonparvarlik maqsadlariga to’lovlar miqdori, 
daromadlar taqsimlanishi, mahalliy personalni tanlashni aniqlaydi. Masalan, Islom 
jumani diniy bayram deb e’tirof etadi, besh vaqt namozni, yilda bir oy ro’za tutishni, 
kambag’allarga daromadning bir qismini berishni nazarda tutadi. Induizm ayrim toifa 
(kasta) vakillarining xizmat bo’yicha ko’tarilishiga qarshilik bildiradi. Konfutsiylar xodim 
sifatlarini baholashda ularning malakasiga emas, balki yoshiga ko’proq e’tibor beradilar. 
Shu bilan birga xalqaro biznes etikasi o’zining sog’lom fikr va oddiy insoniylik 
tushunchalari bilan barcha mamlakatlar va qit’alarga bir xil darajada tarqalgan. Bir 
davlatda talabga ega bo’lmagan, boshqa mamlakatda iste’molchilarning daromadlari va 
didiga mos keluvchi tovarlarni sotish ahloqiydir. Masalan, hozirgi vaqtda past aholi 
turmush darajasiga ega davlatlarda oq-qora televizorlarni eksport qilish ahloqan 
mumkindir. Shu bilan birga biror mamlakatda inson salomatligi va atrof-muhit uchun 
zararli deb hisoblangan tovarlarni hech qaysi bir mamlakatda sotish mumkin emas. 
Biznesda raqobat mumkin va ahloqiy jihatdan qoralanmaydi. Biroq u har doim 
sog’lom fikr va oddiy insoniylikning jiddiy me’yorlari bilan cheklangan bo’lishi hamda 
obro’ tushishiga olib kelmasligi kerak. Vujudga kelgan sharoitlar ishlab chiqaruvchini 
nisbatan yuqori sifatli tovarni ishlab chiqarib pastroq bahoda sotishga majbur qilishi 
mumkin. Lekin hech bir vaziyat yolg’on, tuhmat, o’g’rilik, jismoniy zo’rlash va 
qonunbuzarlikni oqlay olmaydi. Xususan, iste’molchilarni aldashga yo’l qo’yilmaydi, 
chunki ular bilan munosabatlar reklama singari uzoq muddatli yetkazib berishlar va 
sotuvlarga yo’naltirilgan holda olib borilishi kerak. 
Yuqori baho natijasida doimiy yoki potensial iste’molchilar yetkazib beruvchilardan 
uzoqlashsa yoki bemorlar mablag’ yetishmasligi sababli dorilarning yo’qligidan vafot 
etsalar, foydani ko’paytirishga intilish oqlanmaydi. Bunday vositalar bo’lg’usi sotuvlar 
uchun sharoitlarni yomonlashtirishi mumkin. Shuningdek, juda yuqori daromadlar bu 
tarmoqqa yangi raqobatchilarni jalb qilishini e’tiborga olish zarur. 
Moliyaviy faoliyat etikasi barcha ishbilarmonlik, shu jumladan, buxgalterlik hisob-
kitoblarini ham haqqoniy bo’lishini anglatadi. Moliya-biznes tili, shu sababli menejerning 
moliyaviy hisoboti haqqoniy, oqilona, ishonchli bo’lishi kerak, uning ma’nosi ham 
shunda.
79 

---

Ishbilarmonlik bo’yicha moliyaviy hisobotni tuzish uchun shart-sharoit bo’lib, quyidagi 3 
ta talab hisoblanadi: 
1.Moliyaviy hisobot tuzilayotgan qoidalar to’g’ri va real vaziyatlarga javob berishi 
kerak. 
2.Bu qoidalar korporatsiyaning barcha bo’limlari uchun bir ko’rinishda bo’lishi 
kerak. 
3.Hisobotlarda faqat ishonchli, tekshirilgan ma’lumotlardan foydalanish zarur. 
Xorijiy shartnomalar taqdirini hal qiluvchi rasmiy shaxslarni sotib olish
amaliyotiga barham berish uchun tarkibiga 29 ta eng rivojlangan mamlakat,
shuningdek, Argentina, Braziliya, Bolgariya, Chili va Slovakiya kiruvchi Iqtisodiy
hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) ga a’zo mamlakatlar 1997 yilda xalqaro
biznes sohasida xorijiy mansabdorlarni sotib olish bilan kurashish haqidagi
Konvensiyani imzoladilar. Konvensiya pora beruvchilarga qarshi kurashishga
qaratilgan bo’lib, a’zo mamlakatlar ularni jinoiy tartibda jazolashlari, shuningdek,
bunday holatlarni aniqlash bo’yicha hamkorlik qilishlari zarur. Ushbu qonunga
binoan AQSh fuqarolari har qanday chet el shaxslariga ishbilarmonlik bitimini
amalga oshirish uchun pora berish jinoyat hisoblanadi.