М о р ф о л о г и я сўз туркумлари

Узоқкутдингизми? (Анчадан бери кутяпсизми?)

The city is in the Far East.	We have not walked far today.
Шахар узоқ шарқда жойлашган.	Биз бугун узоқ юрмадик.
We have very little time.	He reads very little.
Вақтимиз жуда кам.	У жуда кам ўқийди.
We have not had much snow this winter.	He reads very much.
Бу қишда кўп қор бўлмади.	У жуда кўп ўқийди.
He drew a straight line.	Go straight down the street, then turn to the left.
У тўғри чизиқ чизди.	Кўча бўйлаб тўғри боринг, кейин чапга бурилинг.
They left Tashkent in the early autumn.	I always get up early.
Улар Тошкентдан эрта кузда кетишди.	Мен доим эрта тураман.
This is a daily newspaper.	I see him daily.
Бу кунлик газета.	Мен уни хар куни кўраман.

§ 7. Баъзи равишлар иккита шаклга эга бўлади: бири тегишли сифатга мос тушади, бошқаси эса –ly билан тугайди. Бунда, -ly билан тугайдиган равиш маъно жихатидан шаклан сифат билан мос тушувчи равишдан фарқ қилади:

Сифат	Сифатга шаклан мос тушувчи равиш	-ly билан тугайдиган равиш
He is a hard worker.	He works hard.	I could hardly understand him.
У тиришкоқ ишчи.	У қаттиқ ишлайди.	Мен уни зўрға тушуна олдим.
He returned in the late autumn.	I went to bed late last night.	I have not seen him lately.
У кеч кузда қайтиб келди.	Мен кеча кечқурун ухлашга кеч ётдим.	У уни охирги пайтларда кўрмадим.
He studying the history of the Near East.	He lives quite near.	It is nearly five o’clock.
У яқин шарқ тарихини ўрганмоқда.	У жуда яқинда яшайди.	Соат деярли беш бўлди.

§ 8. Бир қатор равишлар баъзи феъллар билан биргаликда бир тушунчани хосил қилган холда ишлатилади. Бунда феълнинг маъноси у бирга ишлатилган равишга боғлиқ холда ўзгаради. Бундай равишлар қаторига қуйидагилар киради: about, across, along, around, away, back, by, down, in, on, off, out, over, through, under, up ва бошқалар.
Баъзи холларда феъл ва равиш бирикмасининг маъноси бирикма таркибидаги сўзларнинг маъносидан келиб чиқади:
to come back қайтмоқ (to come келмоқ, back орқага)
to go away кетмоқ (to go бормоқ, away нари)
to go down тушмоқ (to go бормоқ, down пастга)
Бошқа холларда бирикманинг маъноси таркибидаги элементларнинг маъносига мос тушмайди:
to make out тушунмоқ (to make қилмоқ, out ташқари)
to put out ўчирмоқ (to put қўймоқ, out ташқари)
to give in таслим бўлмоқ, бўш келмоқ (to give бермоқ, in ичида)
Ушбу равишларнинг аксарияти шаклан предлоглар билан мос тушиши сабабли, мазкур равишларнинг маъноси ва қўлланилиши хамда уларнинг феъллар билан бирикмаси, ўрганувчиларга осон бўлиши учун, тегишли предлоглар мавзусида берилган.


РАВИШЛАРДА ДАРАЖА


§ 9. Кўпчилик равишлар (асосан холат равишлари) даражага эга бўлиши мумкин, ушбу даражалар сифат даражалари сингари ясалади.
§ 10. Бир бўғинли равишларнинг қиёсий даражаси оддий даража шаклига –er суффикси қўшиш билан, орттирма даражаси эса –est суффикси қўшиш билан ясалади.
Икки бўғинли early равишининг даражалари хам шу йўл билан ясалади:

Оддий даража	Қиёсий даража	Орттирма даража
fast тез	faster тезроқ	fastest энг тез
hard қаттиқ	harder қаттиқроқ	hardest энг қаттиқ
late кеч	later кечроқ	latest энг кеч
soon тез	sooner тезроқ	soonest энг тез
early эрта	earlier эртароқ	earliest энг эрта

§ 11. Сифатларга –ly суффикси қўшиш орқали ясалган равишларнинг қиёсий даражаси more ёрдамида, орттирма даражаси эса most ёрдамида ясалади:

Оддий даража	Қиёсий даража	Орттирма даража
clearly	more clearly	most clearly
bravely	more bravely	most bravely
correctly	more correctly	most correctly
cautiously	more cautiously	most cautiously

§ 12. Often тез-тез, quickly тез, slowly секин равишлариннг даражалари алохида усуллар билан ясалади:

Оддий даража	Қиёсий даража	Орттирма даража
often	oftener	oftenest
	more often	most often
quickly	quicker	quickest
	more quickly	most quickly
slowly	slower	slowest
	more slowly	most slowly

§ 13. Қуйидаги равишларнинг даражалари, мос тушувчи сифатлар каби, қоидага риоя қилинмасдан ясалади:

Оддий даража	Қиёсий даража	Орттирма даража
Well	better	best
Badly	worse	worst
Much	more	most
Little	less	least
Far	farther	farthest
	further	furthest

§ 14. Орттирма даражадаги равишдан сўнг of предлогли оборот келса (ёки назарда тутилса), равиш артиклсиз ёки the артикли билан ишлатилиши мумкин (1).
Of предлогли оборот мавжуд бўлмаса (ёки назарда тутилмаса), артикл ишлатилмайди (2):
Which of the boys works (the) best (of all the boys)? Бу йигитлардан қай бири энг яхши ишлайди? (1)
I work best in the morning. Мен эрталаб энг яхши ишлайман (2). (Менинг энг яхши ишлайдиган пайтим – эрталаб.)
Peter came late, Gleb came later and Oleg came (the) latest (of all). Петр кеч келди, Глеб кечрок келди, Олег эса энг (хаммадан) кеч келди (1).
I come home latest on Mondays. Мен душанба кунлари энг кеч келаман (2). (Энг кеч келадиган куним – душанба.)


РАВИШНИНГ ГАПДАГИ ЎРНИ


§ 15. Агар феъл ў т и м с и з бўлса, х о л а т равиши бевосита ф е ъ л д а н к е й и н қўйилади:
He walked slowly. У секин юрди.
The sun shines brightly. Қуёш ёрқин чарақламоқда.
Агар феъл ў т и м л и бўлса, равиш т ў л д и р у в ч и д а н к е й и н ёки ф е ъ л д а н о л д и н қўйилади. Равиш феъл ва тўлдирувчи орасида келиши мумкин эмас:
H e answered the question calmly.
ёки: У саволга босиқлик билан жавоб берди.
He calmly answered the question.
H e translated the article easily.
ёки: У мақолани осонгина таржима қилди.
He easily translated the article.
Феълдан кейин инфинитив келганида, равиш феълдан олдин қўйилади:
He flatly refused to answer the question. У саволга жавоб беришни қатъиян рад қилди.
§ 16. Н о а н и қ п а й т равишлари – always, often, seldom, ever, never, just, already, yet, usually, generally, sometimes, still, soon, once ва бошқалар – ф е ъ л д а н о л д и н қўйилади:
He always comes early. У хар доим эрта келади.
I usually get up at seven o’clock. Мен одатда соат еттида уйқудан тураман.
Лекин, ушбу равишлар to be феълидан к е й и н қўйилади:
He is always here at five o’clock. У доим соат бешда шу ерда бўлади.
He is never late for the lectures. У хеч қачон маърузаларга кеч қолмайди.
Феъл м у р а к к а б шаклда ишлатилган бўлса, ноаниқ пайт равишлари ёрдамчи ва асосий феълнинг о р а с и г а қўйилади:
I shall never forget it. Мен буни хеч қачон унутмайман.
He has just left. У хозиргина кетди.
Агар иккита ёрдамчи феъл мавжуд бўлса, равиш б и р и н ч и с и д а н кейин қўйилади:
He has just been asked to take part in that work. Ундан хозиргина ушбу ишда иштирок этишини сўрашди.
Изох: Бу қоида not инкор юкламасига хам тааллуқли: He has not been asked to take part in that work.
Ноаниқ пайт равишлари модал феъл ва инфинитив о р а с и г а қўйилади:
You must never get off the tram when it is moving. Сиз трамвай юраётганида ундан тушмаслигингиз керак.
I can always prove it to be true. Мен хар доим бунинг тўғрилигини исботлай оламан.
Агар иш-харакат have ва инфинитив билан ифодаланган бўлса, ноаниқ пайт равишлари have феълидан олдин қўйилади:
I often have to go there. Менинг у ерга тез-тез боришимга тўғри келади.
Иш-харакат used ва инфинитив бирикмаси билан ифодаланган бўлса, ноаниқ пайт равишлари used дан о л д и н қўйилади:
You always used to agree with me. Сиз доимо менга (менинг айтганларимга) қўшилар эдингиз.
Хали маъносидаги yet равиши not юкламасидан кейин ёки феълдан кейин, тўлдирувчи мавжуд бўлганида эса – тўлдирувчидан кейин қўйилиши мумкин:
I have not yet read the letter.
I have not read the letter yet.
Мен хатни хали ўқиганим йўқ.
Аллақачон (рус тилида уже) маъносидаги yet равиши гапнинг охирида келади:
Have you read the newspaper yet? Сиз газетани аллақачон ўқиб бўлдингизми?