XX asrning 70-yillarida hukumatlararo va xalqaro monopoliya-lar o’rtasida ziddiyatlar chiqa boshladi. Bu ziddiyatlar aktivlarni natsionalizatsiya yoki ekspropriatsiya qilinishida, ayniqsa, tomonlar manfaatlari o’rtasidagi ayirmalarda o’z ifodasini topdi. Hukumat-lar oldida TMKlarning qaysi iqtisodiy faoliyat turidan, qaysi harakatidan qay darajada manfaat ko’rishlari va ular faoliyatidan keladigan daromad qanday taqsimlanadi degan asosiy masalani xal qilish ko’ndalang bo’lib turardi.
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlardagi, shuningdek, BMT tizimi-dagi hujjatlarda TMKlarning texnologik sirlarni muhofaza qi-lish, bozordagi monopol hukmronliklari to’g’risidagi, atrof-muhit-ga ta’sirlari, transfert narxlari hisobiga soliqdan qochish va boshqa shunga o’xshash masalalar o’z ifodasini topgan. Axborot olish-dagi inqilobiy o’zgarishlar asosida jahon iqtisodiyotida yuz bergan siyosiy va iqtisodiy o’zgarishlar davlatlar bilan TMKlar o’rtasida yangicha munosabatlarni vujudga keltirdi. XX asrning 80–yillardan boshlab o’zaro munosabatlardagi qarama-qarshilik o’rnini hamkorlik qilish egalladi. Iqtisodiy faoliyat globallashuvi kuchaydi. Buning asosiy sabablaridan biri milliy hukumatlarning TMKga nisbatan siyosatining o’zgarishi bo’ldi. XX asrni 90–yillarida hukumatlar o’zlarining ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlariga erishish yo’lida TMKlarga faoliyat ko’rsatishlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berishga harakat qila boshladilar, ularning hech bo’lmaganda raqib-lari qatori ichki bozorlariga, ishlab chiqarishlariga kirib borish-lari uchun yo’l ochib berishlari kerak edi. Davlatlar faqat TMKlar faoliyati orqasida ko’riladigan foydadan olinadigan ulushlarini ko’paytirishga harakat qilmasdan o’z ichki bozorlarida qo’shimcha qiymatni qo’shish bo’yicha TMKlar faoliyat strukturasini o’zgarishga e’tibor berishlari kerak. O’zaro munosabatlardagi bunday o’zgarish-larning belgisi to’g’ri xorijiy investitsiya rejimining umumiy erkinlashuvi bo’ldi.
Yaponiya, Janubiy Koreya, Singapur milliy iqtisodiyot raqo- batbardoshligini uzoq muddat ushlab turish, ko’tarish uchun inte- gratsiyalashgan va kompleks yondashuvdan foydalanadi. Bunda raqo- batchi mamlakat tomonidan qo’llaniladigan chora-tadbirlar hamda mamlakat ichidagi va chet eldagi TMKlarning o’tkazadigan ta’sir kuchlari hisobga olinadi. G’arb mamlakatlarining ko’pchilik hukuma-ti 90–yillar oxiriga kelib kapital harakati o’zlarining iqtiso-diyotlarida ham muhim rolo’ynashini anglab etadilar va bu sohada olib borayotgan siyosatlariga
boshqa mamlakatlarning munosabat-larini bilishga ko’proq e’tibor bera boshladilar.
Xalqaro ishlab chiqarishda investitsiyani qabul qiluvchi mamla- katning qatnashuv darajasi transmilliy indeksdir. Bu indeks aha-miyat jihatidan o’rtacha munosabatlarning to’rtta ko’rsatkichini ko’zda tutadi. Oxirgi uch yil ichida asosiy kapitalning yalpi qo’yilma-lariga to’g’ri xorijiy investitsiyalar oqimini, YaMMga to’g’ri xori-jiy investitsiyalarni olib kelish hajmi, YaMMga nisbatan xorijiy filiallarga to’g’ri keladigan sof mahsulotning hajmi; ishlovchi-larning umumiy soniga nisbatan xorijiy filiallarida ishlov-chilar soni ko’rsatkichlaridan iborat.
Rivojlangan mamlakatlar ichida transmilliy indeksi eng yuqori darajasi Yangi Zelandiyaga (32 foizga yaqin), eng past darajasi Yapo- niyaga (1 foizdan kam) to’g’ri keladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar ichida Janubiy Koreya, Trinidad va Tobago 2% va 50% nisbatida.
MDH doirasida transmilliy korporatsiyalar va transmilliy mo-liya sanoat guruhlarining (TMSG) tashkil etilishi integratsiya jarayonlarini rag’batlantirishning qo’shimcha omillari bo’lishi mum-kin. Hozirgi zamon TMKlari o’zlarining milliy chegaralaridan chiq-qan holda xalqaro ishlab chiqarish tarmoqlarini tuzadilar. Bozor mexanizmlarini rag’batlantirish ta’siri ostida xalqaro aloqalar-ning kengayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga hamda resurslarni joylashtirish va ulardan foydalanish samaradorligini oshirishga olib keldi.
MDHning Davlatlararo iqtisodiy komiteti 1997 yilda TMK to’g’risidagi konventsiya loyihasini ishlab chiqdi. Bu konventsiyada TMKning vazifalari aniqlab berildi:
korporatsiyani tashkil etish va ro’yxatdan o’tkazish qoidalari;
TMKlarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi va ular faoliyatini rag’batlantirib turish;
TMK faoliyatida ishtirok etuvchilarning javobgarligi, hisobot va faoliyati yuzasidan nazorat o’rnatish;
ishlab chiqarilgan mahsulot va daromadga egalik qilish huqu-qini belgilash.
Hozirgi paytda MDH mamlakatlarida institutsional qayta-qurish va xususiy mulk kontsentratsiyasi jarayonlari davom etmoqda. Buning natijasida TMKlarning moddiy va moliyaviy resurslari birlashtirilmoqda, korporatsiyalarning imkoniyatlari kengayib bor-moqda. Ayniqsa, bu jarayon Rossiya Federatsiyasida jadal tus olgan.
So’nggi yillarda MDX hududida bir necha o’n TMSGlar faoliyat olib bormoqda. Hamdo’stlik mamlakatlari moliyaviy va sanoat poten-tsialining
20% ga yaqini 70 ta TMSGlar qo’lida to’plangan. Ular to-monidan faol ravishda yonilg’i-energetik komplekslari yaratilmoqda. Ularning soni 30dan ziyodroq bo’lib, Belorussiya, Qozog’iston, Rossiya, Ukrainada faoliyat olib bormoqda. TMK larni tashkil etishda Rossiyaning «Lukoyl»,
«Gazprom», «Rosneft», Qozog’istonning «Mu-naygaz», TMK
«Ukrgazprom» (Ukraina), Ozarbayjon davlat neft kompaniyasi,
«Gruzenergo» (Gruziya) kabi kompaniyalar ishtirok et-moqda.
Hamdo’stlik mamlakatlarida TMKlarni tashkil etish va rivoj- lantirishda mone’lik qilayotgan asosiy omil milliy qonunchilikda bir-biriga to’g’ri kelmaydigan masalalarning hal etilmaganligidir. Agarda Rossiya va Ukrainada Moliya-sanoat guruhlari (MSG) to’g’ri-sida qonun qabul qilingan bo’lsa, Belarus, Qozog’iston va O’zbekis-tonda Prezident Farmoni amal qilmoqda.
