M. Mamadazimov

O‘tayangi yulduzlar ham eruptiv o‘zgaruvchan yulduzlar rusumiga kirib, gi- gant massiv yulduzlardan sanaladi. Yorqinliklari keskin o‘zgaruvchi (chaqnovchi) bunday yulduzlarning chaqnashlari portlash hisobiga bo‘ladi. Portlash tufayli bunday yulduzlarning ravshanligi bir necha kun davomida o‘nlab million marta ortadi. Yulduz o‘z ravshanligining maksimumiga erishganda, o‘zi joylashgan galaktika ravshanligiga, ba’zan undan ham bir necha marta ko‘p ravshanlikka ega bo‘ladi. Ravshanligining maksimumida uning absolut yulduz kattaligi –18 dan to

–19 yulduz kattaligigacha yetadi. O‘tayangi yulduzlar o‘z yorqinligining mak- simumiga portlash yuz bergandan keyin 2–3 hafta o‘tgach erishadi va so‘ngra bir necha oy davomida uning yorqinligi 25–30 marta kamayadi. Chaqnash davomida, o‘tayangi yulduzlarning umumiy nurlanish energiyasi 10⁴¹–10⁴² joulni tashkil etadi.

Ma’lum galaktikada o‘tayangi yulduzning chaqnashi taxminan 100 yil ichida 1–2 martagina bo‘lishi mumkin. Tarixda bizning galaktikamizda ham bir necha o‘tayangi yulduzlarning chaqnashi kuzatilgan. Bular ichida Savr yulduz turkumida 1054-yilda Xitoy astronomlari tomonidan kuzatilgani eng quvvatlilaridan hisoblanadi. Bu yulduzni uning portlashidan so‘ng bir necha kun davomida kunduzi ham ko‘rishning iloji bo‘lgan. Chaqnash paytida bunday yulduzlar 0,1 dan to 1,0 Quyosh massasiga teng o‘z moddasini 6000 km/s gacha tezlik bilan yulduzlararo bo‘shliqqa uloqtiradi. Salkam 1000 yilga yaqin vaqt o‘tganiga qaramay, bu yulduzdan

uloqtirilgan gaz massasi hozirgi kunda ham sekundiga salkam 1000 km tezlik bilan kengayishda davom etmoqda. Chaq- nagan yulduz atrofida tarqalayotgan bu gaz massasi juda ulkan gaz tumanlikni hosil qilgan. Savr yulduz turkumida 1054-yilda portlagan o‘tayangi yulduzdan qolgan bu tumanlik Qisqichbaqasimon tumanlik nomi bilan mashhur (99-rasm). 1572-yili portlagan boshqa bir o‘tayangi yulduz daniyalik astronom Tixo Brage tomonidan Kassiopeya yulduz turkumida, 1604-yili Ilon Eltuvchi yulduz turkumida portlagani esa Kepler tomonidan kuzatilgan.

O‘tayangi yulduzlarning portlashi tufayli ularning markaziy qoldiq qismi, portlashdan olgan qo‘shimcha impuls hisobiga diametri bir necha kilometr qolguncha halokatli siqiladi (u fanda kollaps deyiladi) va o‘ta katta zichlikdagi obyektga aylanadi. Bunda uning zichligi salkam atom yadrosining zichligigacha (10¹⁴g/cm³) boradi. Bunday zichlikda atomlar atom xususiyatini butunlay yo‘qotib, faqat neytron qobiqlardangina shakllanadi va shu bois o‘tayangi yulduzlarning qoldig‘i aksariyat neytron yulduzlar deb ataladi.

8.