M. Mamadazimov

MAVZU. 62-§. Galaktikalarning Koinotda taqsimlanishi **

Galaktikalarning fazoda taqsimlanishini o‘rganish ham yulduzlarning galak- tikada taqsimlanishini o‘rganishdagi kabi bo‘lib, osmonning ma’lum sohasidagi (aksariyat 1 kvadrat gradusda) galaktikalar soni N_m deganda shu sohasidagi yulduz kattaligi m va undan kichik kattalikdagi galaktikalarning soni anglashiladi. Bu muammo birinchi marta 2,5 metrlik reflektorda osmonning 1283-sohasida yulduz kattaliklari 20^m gacha obyektlar tushirilgan fotorasmlarni tahlil qilish orqali E. Xabbl tomonidan 1934-yilda aniqlandi. Xabbl shu yo‘l bilan 1 kvadrat gradusli maydonga 20^m kattalikkacha ravshanlikdagi 131 galaktika to‘g‘ri keli- shini aniqladi. Butun osmon sferasiga (u jami 41253 kvadrat gradusni tashkil qiladi) to‘g‘ri keladigan galaktikalarning o‘rtacha soni esa 5,4 · 10⁶ ga teng chiqdi.

Dunyodagi eng yirik teleskop yordamida 24 yulduz kattaligigacha obyektlarni (jumladan, galaktikalarni ham) ko‘rish mumkinligiga e’tibor qilinsa, unda butun sferada 1,4 milliard galaktikani kuzatish mumkinligi aniqlanadi (112-rasm).

Bizning galaktikamiz Andromeda (M-31), Uchburchak yulduz turkumidagi galaktika (M-33), Katta va Kichik Magellan bulutlari hamda boshqa yana bir qancha yulduz siste- malari bilan birgalikda (jami 35 taga yaqin ga- laktika) mahalliy galaktik to‘dani hosil qiladi.

Ayni paytda shu xildagi 4000 ga yaqin galaktikalarning mahalliy to‘dasi ma’lum bo‘lib, ularning o‘rtacha diametri 8 Mpk atro- fida. Yirik galaktik to‘dalardan biri Veronika

Sochlari yulduz turkumida proyeksiyalanib, salkam 40 000 ga yaqin galaktikani o‘z ichiga oladi. U bizdan 70 Mpk masofada joylashib, diametri 12° gacha cho‘- zilgan. Bizning mahalliy to‘damizga eng yaqin joylashgan galaktik to‘da 12 Mpk masofada bo‘lib, u Sunbula yulduz turkumiga proyeksiyalanadi. Unda yettita gigant galaktika (ulardan biri «Sunbula A» radiogalaktikasi) va o‘nta spiral galaktika kuzatiladi. Bunday bir nechta mahalliy galaktikalar to‘dasini (jumladan, bizning mahalliy to‘damizni ham) o‘z ichida mujassamlashtirgan va o‘zaro dinamik bog‘lanishda bo‘lgan tuzilma o‘tagalaktika deyiladi. O‘tagalaktikaning o‘rtacha diametri 40 Mpk bilan baholanadi. Bugun quvvatli teleskoplar yordamida har biri o‘nlab mahalliy galaktik to‘dani o‘z ichiga olgan 50 ga yaqin o‘tagalaktika ro‘yxatga olingan. O‘tagalaktikalardan tashkil topgan Koinotning ko‘rinadigan qismi metagalaktika deb yuritiladi.