M. Mamadazimov

V BOB. YULDUZLAR

8. MAVZU. 46-§. Yillik parallaks, yulduzlarning masofalarini aniqlash

Yulduzlargacha masofani aniqlash ularning yillik parallaktik siljishlariga asoslanadi. Quyosh atrofida radiusi qariyb 150 million kilometrli aylana bo‘y- lab harakatlanayotgan Yerdagi kuzatuvchi yaqindagi yulduzlarning uzoqdagi yulduzlar fonida siljib, bir yilda aylana (yulduz Yer orbita tekisligiga tik yo‘nalishda joylashganda), ellips (yulduz Yer orbita tekisligiga burchak osti- da joylashganda) chizishini kuzatadi. Yoritgichning parallaktik siljishi deb yuritiluvchi bunday chizmalarning (aylana yoki ellips) yoy o‘lchami yulduz- ning uzoqligiga ko‘ra turlicha kattalikda bo‘lib, u mazkur yoritgichdan qaralganda, qarash chizig‘iga tik bo‘lgan Yer orbitasi radiusining ko‘rinish burchagi π ni o‘lchashga imkon beradi (90-rasmda ikki M₁ va M₂ uchun π₁ va π₂ lar ko‘rsatilgan). Yoritgichning yillik parallaksi deyiluvchi bu π burchak, o‘z navbatida, shu yoritgichning Quyosh sistemasidan (demak, Yerdan) uzoqligini o‘lchashga imkon beradi. Darhaqiqat, to‘g‘ri burchakli uchburchak QEM₁ dan

sin π  ^r

l

yoki umumiy holda l  ^r ,

sin 

bu yerda: r – Yer orbitasining radiusini; l – yorit- gichgacha masofani xarakterlaydi. Yillik parallaks bur- chagi π juda kichik bo‘lib, yoy sekundlarida yoki uning ulushlarida o‘lchanganidan, Quyoshgacha masofa (r = l

a.b. = ¹ pk bo‘lganidan):

206265

l  ^r 

^sin1

1 206265



formula yordamida hisoblanadi. Agar masofa parseklarda

(pk) o‘lchansa, formula quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:

1

l  _{ .}

Birinchi marta 1886-yilda shunday metod bilan Vega (Lira yulduz turkumining alfasi)ning yillik parallaksi o‘l- chanib, bu yulduzgacha masofani mashhur Pulkovo

(Rossiya) observatoriyasining asoschisi V.Y. Struve aniqladi. Bunday metod bi- lan nisbatan yaqin (π ≥ 0,01″ ) yulduzlargacha masofalar aniqlanib, juda uzoqdagi yulduzlargacha masofa parseklarda, ularning ko‘rinma va absolut kattaliklari (m, M) asosida ushbu formula yordamida topiladi va u spektral parallaks deyiladi:

lg r  ^mM

5

 1(pk) ^.