6.2. Mintaqaviy integratsion birlashmalar
Integratsiya milliy iqtisodiyotlaming sifat jihatidan yangi sharoit-
larga ega bo‘lishi va mamlakat taraqqiyoti imkoniyatlarini kengayti-
rish maqsadida, ixtiyoriy ravishda birlashish, bir-birlariga o‘zaro ta’sir
etishi jarayonidir. Integratsiya hamkorlik, iqtisodiy siyosatda ustuvor
yo‘nalish deb, ishlab chiqarish rivojlanishini belgilagan mamlakat
lar o ‘rtasida, asosan, ishlab chiqarish sohasida yuz beradi va bu jara-
yonni amalga oshirish maqsadida mamlakatlar qator chora-tadbirlami
qo‘llaydilar. Mazkur borada Yevropa Iqtisodiy Hamkorligi-Yevropa
Ittifoqi namuna bo‘lib xizmat qiladi. Uning integratsiya sohasidagi
tajribasini boshqa mintaqalarda ham qo‘llash mumkin.
Hozirgi paytda dunyodagi ko‘plab integratsiya assotsiatsiyalari
Yel tajribasiga amal qilgan holda integratsiyaning besh pog‘onasiga
asoslanib ish olib bormoqdalar. Endilikda faqat pog‘onali integratsiya
modeliga asoslangan erkin savdo mintaqalari (Lotin Amerika erkin
savdo assotsiatsiyasi) yoki (G‘arbiy Afrika bojxona ittifoqi va Marka
ziy Afrika iqtisodiy-bojxona ittofoqi) bilan bir qatorda iqtisodiy ittifoq-
lar ham tashkil etila boshladi (EKOVAS-1975 y.).
71
Umuman, integratsion jarayon-bu globalizatsiyaning davomi
bo‘lib, shuni eslatib o‘tish kerakki, bu jarayon bir nechta qatnashchi
davlatlarni biriashtiradi. Nodavlat aktorlar esa, odatda, integratsion
jarayonlaming ishtirokchisiga aylana olmaydilar va pereferiyada qola-
dilar. Bu jarayonda u yoki bu mamlakat davlatlararo bitimni imzola-
gandan keyin integratsiya qatnashchisiga aylanadi.
Integratsiyaning ahamiyatli tomonlari shundan iboratki, bu jara
yonda davlatlar o‘rtasida turli sohalarda, turli shakllarda hamkorliklar
amalga oshiriladi. P.A. Sigankovning tadqiqotlariga ko‘ra, integratsi
yaning quyidagi ko‘rinishlari mavjud:
• siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy (ya’ni predmetiga ko‘ra);
• global, mintaqaviy, submintaqaviy integratsiya (geografik joyla-
shuviga ko‘ra).
Shu bilan birga, boshqa bir muallif K.Voronov shuni ta’kidlaydiki,
hamkorlik va integratsiya jarayon ishtirokchilari soni ortishi bilan
“kengayishi”, shuningdek shu ishtirokchilaming turli sohalarda olib
borayotgan o‘zaro hamkorliklari natijasida “chuqurlashishi” mumkin.
Davlatlararo hamkorlik amaliyoti anchadan buyon mavjud. Lekin
XX asming ikkinchi yarmidan davlatlararo hamkorlik keng ko‘lamda
doimiy shaklga ega b o ia boshladi. Bu hamkorlikning intensivligi,
uning sohalarini kengayishi va integratsion jarayonlaming rivojlani
shi bilan bogiiq. Bulaming barchasi davlatlararo institutlami vu
judga kelishiga sabab bo‘ldi. Shuning uchun integratsiyani xarakter-
laydigan muhim jihatlardan biri-bu davlatlararo o‘zaro munosabatlar
mexanizmi, boshqa so‘z bilan aytganda, hamkorlikni institutlashti-
rish yaratildi. Bu borada integratsiya, birinchi navbatda, davlatlararo
mexanizmlami shakllantirish maqsadida qarorlar qabul qilinadigan
hukumatlararo uyushma bilan bog‘liq. Integratsion jarayonlar birga-
likdagi institutsional harakatlar orqali amalga oshiriladi. Ikkinchidan,
integratsiyaga ikki hil yondashish mumkin: birinchi si “jarayon” sifa
tida, ikkinchisi-“davlatlaming o‘zaro munosabatlari natijasi” sifatida
qarash mumkin.
Mamlakatlami integratsiyaga nima jalb etadi? Birinchi navbatda
umumiy muammolaming mavjudligi, ya’ni birgalikda harakat qilinsa
yechilishi oson kechadigan muammolaming mavjudligi.
72
XX asming oxiri XXI asming boshida dunyoning tez sur’atlar bilan
rivojlanishi xalqaro aloqalaming kuchayishiga, ayniqsa, iqtisodiy so-
hada dunyoning uzviy bog‘liqligiga olib keldi va buning natijasida in
tegratsion jarayonlar va turli hukumatlararo uyushmalar paydo bo‘ldi.
Mamlakatlaming integratsion jarayonlarga bo‘lgan qiziqishi-
ning yana bir sababi, “katta” va “kichik” mamlakatlaming manfaat
lari, ya’ni mamlakatlararo ta ’siri ortdi. Bu mamlakatlar uchun dav
latlararo jarayonlarga yolg‘iz ta’sir etishdan ko‘ra birlashgan holda
ta’sir ko‘rsatish osonroqdir. Masalan, tadqiqotchi Yu.A. Borkoning
ko‘rsatishicha, Yevropa hamjamiyatining boshlang‘ich bosqichida
3 ta “kichik” va 3 ta “katta” davlat bo‘lsa, 1973-yilda 5 ta “kichik”
va 4 ta “katta”, 1980-yilga kelib 8 ta va 4 ta, 1990-yilda esa 11 ta
“kichik” va 4 ta “katta” davlat bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki ulardan
11 tasi “kichik” davlat hisoblanadi. Davlatlar xalqaro tashkilotlarga
qo‘shilayotganda rasman bir qator funksiyalarini yo‘qotadi va shu bi
lan birga, boshqa bir qator qo‘shimcha funksiyalarga ega bo‘ladi. Bu
funksiyalar “kichik” davlatlar uchun juda muhim hisoblanadi.
Nazariy jihatdan integratsion jarayonlar XX asming o ‘rtalaridan
ko‘zga tashlana boshladi va bir necha nazariy maktablar-funksional-
izm/neofunksionalizm va federalizmni tanqidiga uchradi.
Funksionalizm maktabi otasi bo‘lmish Devid Mitrani 1943-yilda
“Dunyo va xalqaro tashkilotlaming funksional rivoji” nomli asa-
rini chop ettirdi. Bu asarda Millatlar Ligasi tashkiloti nima sabab-
dan parchalangani tahlil qilingan va integratsion jarayonlami siyosiy
sohadan boshlamaslik kerakligi haqida xulosalar keltirilgan. Chunki
bunday holatda har qanday davlat ham o 'z suverenitetidan tashvish-
ga tushadi. D.Mitrani integratsion jarayonlami iqtisodiy, ijtimoiy va
ilmiy-texnikaviy sohalardan boshlashga e’tiborini qaratadi, siyosiy
integratsiya esa rejaning keyingi bosqichlarida amalga oshiriladi.
Bugungi kunga qadar iqtisodiy integratsiya jarayoni ko‘pgina
tadqiqotchilar tomonidan o‘rganib chiqildi va bu jarayon quyidagi
qat’iy bir necha pog‘onadan iboratligi ta’kidlandi:
1.
Erkin savdo mintaqasini yaratish va bu mintaqada qatnashchi
davlatlar bojxona to‘siqlarini va savdodagi miqdoriy cheklovlami
olib tashlaydilar.
73
2. Bojxona ittifoqini rivojlantirish. Bu bosqichda tovarlar va xiz-
matlar yagona bojxona tarifi bo‘yicha harakatlanadi.
3. Uchinchi bosqich umumiy bozomi shakllantirishdan iborat
bo‘lib, bu bosqichda davlatlararo to‘siqlar tugatilishi, nafaqat o ‘zaro
savdo, balki ishchi kuchi va kapital ham bemalol harakatlanishi
nazarda tutiladi. Bu bosqichda iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari
va yo‘nalishlarini rivojlantirish siyosati integratsiyaning barcha
ishtirokchilari tomonidan ishlab chiqiladi. Shu bilan birga, umumiy
fondlar shakllana boshlaydi va bu fondlar integratsion birlashmaning
qoloqroq qismlarini rivojlantirishga yo‘naltiriladi.
4. Iqtisodiy va valyuta ittifoqini tashkil qilish va yagona valyutani
yaratish.
5. Oxirgi bosqich siyosiy integratsiya bo ‘lib, umumiy siyosiy
institutlar shakllantiriladi. Bu bosqich birgalikda tashqi siyosat olib
borish va xavfsizlik borasida siyosat yuritish, kelgusida esa birgalikda
mudofaa siyosatini ham olib borish y o ii bilan xalqaro sohada o ‘ziga
xos birxillikni qaror toptirishni nazarda tutadi.
Iqtisodiy integratsiyaning obyektiv xususiyatlari davlat va davlat
lararo tashkilotlar tomonidan milliy iqtisodiyoti chetdan boshqariladi,
degan m a’noni anglatmaydi. Hududiy integratsion komplekslami
shakllantirish shartnomali-huquqiy bazaga ega. Bir qator mamlakat
lar guruhi o‘zaro kelishgan holda mintaqaviy davlatlararo komp-
leksga birlashadilar hamda o ‘zaro hamkorlikda ijtimoiy-siyosiy va
xo‘jalik hayotida teng ravishda hududiy siyosat yuritadilar. Jum
ladan, G ‘arbiy Yevropada-YeH va Shimoliy Amerikada-NAFTA,
Osiyo-Tinch Okeani hududida Tinch okean hamjamiyati mavjuddir.
Tarixan ancha barqarorlashgan integratsion jarayonlar G ‘arbiy
Yevropada yuzaga kelgan bo‘lib, XX asming ikkinchi yarmida bu
tun bir hududda yagona xo‘jalik makoni tashkil etildiki, uning doira
sida qayta tiklanishning umumiy shart-sharoitlari shakllandi va uni
boshqarish mexanizmi yaratildi. G ‘arbiy Yevropa integratsiya mex-
anizmining muhim qismiaridan biri-tizimii, tarmoqli va mintaqaviy
siyosatni birlashib o‘tkazishdir. Shuni aytish kerakki, milliy boshqa
rish uncha raqobatga bardoshli bo‘lmagan tarmoqlarda va qoloq
hududlarda ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |