M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

51

---

7-bob.  FUQAROLIK  PR O TSESSID A   BOSHQA 
SHAXSLARNING  HUQUQLARINI  HIMOYA 
QILUVCHI  DAVLAT  BOSHQARUVI  ORGAN LARI, 
TASHKILOTLAR  VA  AYRIM  FUQAROLARNING 
ISH TIR O K I
7.1. 
Boshqa  shaxslarning  huquqlarini  himoya  qiluvchi 
davlat  boshqaruvi  organlari,  tashkilotlar  va  ayrim 
fuqarolarning  fuqarolik  protsessida  ishtirokining  ahamiyati
0 ‘zb e k isto n   R espublikasi  K o n stitu tsiy a sin in g   2 -m o d d a s id a , 
davlat xalq  irodasini  ifoda etib,  u n in g   m an faatlariga xizm at qilishi, 
davlat  organlari va  m an sa b d o r shaxslar ja m iy a t va fu q aro lar o ldida 
m as’ul ekanligi  huquqiy jih a td a n   kafolatlab q o ‘yilgan.  S hu n in g d ek , 
xalq  davlat  ho k im iy atin in g   b ird a n   b ir  m an b a i  b o ‘lib,  0 ‘zbekiston 
R espublikasida  davlat  hokim iyati  xalq  m an faatin i  k o ‘zlab  va  0 ‘z - 
bekiston  R espublikasi  K onstitutsiyasi  h a m d a   u n in g   asosida  qabul 
q ilin g an   q o n u n la r   v a k o la t  b e rg a n   id o ra la r  to m o n id a n   am a lg a  
oshiriladi  (7 -m o d d a )1.
D avlat  hokim iyati fu q arolarning  m anfaatlarini  ko ‘zlab,  K onsti- 
tutsiyada  nazarda tutilgan vazifalam i  am alga o sh irar ekan,  yuqorida 
ta ’kidlanganidek,  ushbu  vazifani  q o n u n   bilan  vak o latlar  berilgan 
idoralari  orqali  am alga  o shiradi.  A ytish  m u m k in k i,  fu q aro larn in g  
h u q u q larin i  him oya  qilishda  davlat  o rg an larin in g   o ‘z  zim m alarig a 
yuklatilgan  K onstitutsiyaviy vazifalarni am alga oshirishning m uhim  
usullaridan biri sudda boshqa shaxslarning hu q u q larin i him oya qilib 
ishtirok etishidir.
S h u n in g   u c h u n   h am   b o sh q a  shaxslarning  h u q u q larin i  him oya 
q iluvchi  d a v la t  b o sh q a ru v i  o rg a n la rin in g   fu q aro lik   p ro tse ssid a  
ishtirok  etish in i  d e m o k ra tiy a n in g   ta n ta n a si  yoki  m u h im   k o ‘rinishi 
deb  b a h o la sh im iz   m u m k in .  S hu  m a ’n o d a   b o sh q a   shax slarn in g  
h u q u q larin i  him o y a  qiluvchi  davlat  b o shqaruvi  o rg an lari,  ta s h ­
k ilo tla r  va  a y rim   fu q a ro la rn in g   fu q a ro lik   p ro tse ssid a   ish tiro k  
etishininig  a h am iy ati  beqiyos.
1  0 ‘zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasi.  Т.,  « 0 ‘zbekiston»,  2009,  4-bet.
52

---

S ud lard a  ishtirok  etish  orqali  davlat  boshqaruvi  organlari  va 
b o sh q a  tash k ilo tla r  a m ald a  q o n u n la rn in g   ijrosini,  y a ’ni  q o n u n - 
larning  ustuvorligini  ta ’m inlashga  xizm at  qiladilar.  B oshqa  shaxs- 
lam ing huquqlarini him oya qiluvchi davlat boshqaruvi organlarining 
fuqarolik  protsessida  ishtirok  etish in in ig   y a n a   m u h im   aham iyatga 
ega b o ‘lgan  to m o n i sh u n d a n   iboratki,  u sh b u   o rg an la r o ‘z  ishtirok- 
lari  orqali,  ish  yuzasidan  xolisona  o ‘z  xulosalarini  berish  bilan  ishi 
b o ‘yicha  q o n u n iy ,  asosli  va  ad o latli  hal  qiluv  q a ro rlarin in g   c h iq a - 
rilishida sudlarga k o ‘m aklashadilar.
7.2. 
Boshqa  shaxslarning  huquqlarini  himoya  qiluvchi 
davlat  boshqaruvi  organlari,  tashkilotlar,  ayrim  fuqarolarning 
fuqarolik  protsessida  ishtirok  etishi  asoslari  va  shakllari
F P K ning 48-m oddasi tartibida fuqarolik protsessida asosan davlat 
o rg a n la ri  va  m ah alliy   o ‘zini  o ‘zi  b o sh q arish   o rg an la ri  ish tiro k  
eta d ila r.  M azk u r  o rg an la r  qoidaga  m uvofiq  yuridik  shaxs  hisob- 
lanadilar va fuqarolik protsessida o ‘zlarining q o n u n  bilan q o ‘riqlana- 
digan  m an fa atlarin i  him o y a qilishlari  h am   m u m k in .  M isol  u c h u n , 
tashkilotga nisbatan jism oniy shaxslar to m o n id an  yetkazilgan zararni 
u n d irish   haqidagi  nizoli  ishlar  sh u lar ju m lasid a n d ir.  B unday  ish- 
larda  m a z k u r o rg an la r nizoli  m oddiy h u q u q iy  m u n o sa b a t subyekt- 
lari  sifa tid a   p ro tse ssd a   d a ’v o gar,  jav o b g a r,  u c h in c h i  shaxsning 
h u q u q iy   h o latin i  egallaydilar.
B iroq  F P K n in g   4 8 -m o d d asig a  m uvofiq,  fuqarolik  protsessida 
m az k u r  shaxslar  b o sh q a  shaxslarning  h u q u q larin i  va  q o n u n   bilan 
q o ‘riq la n a d ig a n   m a n f a a tla r in i  h im o y a   q ilis h   u c h u n   is h tiro k  
e tishlariga y o ‘l q o ‘yiladi.  B oshqa shaxslarning h u q u q larin i  him oya 
qiluvchi  davlat  boshqaruvi  o rg anlari,  tash k ilo tla r va  ayrim   fu q a ro ­
larning  fuqarolik  protsessida  ishtirok  etishi,  eng  avvalo,  jam iy a t 
m anfaatlarini  him oya qilishni  n azard a tu tad i.  M azkur organlarning 
fuqarolik protsessidagi  ishtiroki  k o ‘p jih a td a n   u larn in g  b o shqaruvi- 
ning  m uayyan  sohasidagi  vakolatlari  bilan   bogMiq  hisoblanadi.
Q o n u n d a to ‘g‘ridan to ‘g‘ri  ko‘rsatilgan hollarda fuqarolik protses­
sida boshqa shaxslarning huquqlarini va q o n u n  bilan q o ‘riqlanadigan 
m an faatlarin i  him o y a  qilish  u c h u n   d a ’vo  taq d im   etish  y o ‘li  bilan 
ja m o a t tash k ilo tla ri,  shu n in g d ek ,  ko rx o n alar,  tash k ilo tlar va  m uas- 
sa sa la rn in g   vakillari  va  a y rim   fu q a ro la r  h a m   ish tiro k   etish lari 
m u m k in .  M asalan ,  0 ‘zbekiston  R espublikasining  « F u q aro larn in g
53

---

o ‘zini o ‘zi boshqarish organlari to ‘g ‘risida»gi Q o n u n i  13-m oddasiga 
k o ‘ra,  fu q a ro la r  yig‘ini  raisi  (o q so q o li)n in g   v a k o la tla rid a n   biri 
sifatida davlat hokim iyati va boshqaruvi organlarida,  su dda,  yuridik 
v a  jis m o n iy   s h a x s la r   b ila n   m u n o s a b a t l a r d a   f u q a r o l a r n i n g  
m an faatlarin i  ifodalash  bayon  e tila d i1.
F u q aro lik  kodeksining  123-m oddasida k o ‘rsatilganidek,  aldash, 
z o ‘rlik,  q o ‘rqitish  ta ’siri  ostida yoki  bir ta ra f vakilining  ikkinchi  ta ra f 
bilan  y o m o n   n iy atd a  kelishuvi  tufayli  tu zilgan  b itim ,  shu n in g d ek , 
b o sh q a  b a ’zi  g la y riq o n u n iy   b itim la r  faqat  ja b rla n g a n   shaxsning 
d a ’vosi b o ‘yichagina em as, davlat yoki ja m o a t tashkilotining d a ’vosi 
b o ‘yicha  h am   q o n u n d a   k o ‘rsatilgan  o rg an lard a  haqiqiy  em as,  deb 
topilishi  m um kin.
B iro n -b ir  fuq aro n in g   spirtli  ich im lik lar  yoki  n ark o tik   m o d d a - 
lam i su iiste’m ol qilishi tufayli  m u o m a la  layoqatini cheklash to ‘g ‘ri- 
sida  yoki  ruhiy  kasalligi  yoxud  aqli  zaifligi  sababli  m u o m alag a 
layoqatsiz deb topilishi to ‘g ‘risidagi fuqarolik ishi u n ing oila a ’zolari 
arizasi  b o ‘yicha  kasaba  uy u sh m alari  va  b o sh q a ja m o a t  tash k ilo tla - 
rining,  davolash  m uassasasining arizasi b o ‘y icha sudda vasiy,  hom iy 
org an larin in g   vakillari  ish tiro k id a  k o ‘rib  hal  etiladi.
M ualliflik  h u q u q id a n   kelib  ch iq a d ig an   n izo la rd a   m uallifning 
shaxsiy va m ulkiy huquqlarini him oya qilish  m aqsadlarida sud ishida 
m u a llif   h u q u q la r in i  h im o y a   q ilis h   b o ‘y ic h a   re s p u b lik a d a g i 
A gentlikning vakili  ishtirok etishi  m um kinligi q o n u n d a  o ‘z ifodasini 
to p g an .
Fuqarolik kodeksining  1054-m oddasida m u allif vafot etg an id an  
s o ‘ng   u n in g   s h a x s iy   h u q u q la r i  h im o y a   q ilin is h i  m u a llif la r  
h u q u q larin i  m u h o faza  qiladigan  tash k ilo ta rn in g   d a ’vosi  b o ‘yicha 
am alga  oshirilishi  m um kinligi  ko ‘rsatilgan.
B a ’zi  h o lla r d a   fu q a ro lik   is h in in g   t o ‘g ‘ri  h a l  q ilin is h id a n  
m a n fa a td o r b o ‘lgan ja m o a t  tashkilotlari  h am   su d d a   qatn ash ish lari 
m u m k in .  C h u n o n c h i,  kasaba  u y u sh m alari  m e h n a t  t o ‘g ‘risidagi 
qonunlarga rioya qilish, xodim larning m ehnatga oid va boshqa huquq 
h a m d a   q o n u n   bilan  q o ‘riqlanadigan  m an faatlarin i  him oya  qilish 
kabi  m u h im   vazifalam i  bajaradilar.  0 ‘zbekiston  R espublikasining 
1992-yil  2-iyuldagi  «K asaba  u y u shm alari,  h u q u q lari  va  u lam in g
1  0 ‘zbekiston  Respublikasining  1999-yil  14-apreldagi  «F uqarolarning  o ‘zini 
o ‘zi  boshqarish  organlari  to ‘g ‘risida»gi  Q o n u n i  (yangi  ta h riri).  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Oliy  Majlisi  A xborotnom asi,  1999,  №   5,  110-m odda.
5 4

---

faoliyati  kafo latlari  t o ‘g ‘risida»gi  Q o n u n i1  11 -m o ddasiga  k o ‘ra, 
kasaba uyushm alari m eh n atk ash lam in g  m eh n a t huquqlarini him oya 
qilib, d a ’vo ariza bilan sudga m urojaat qilishga haqlidir.  Shu m aqsadda 
kasaba  uy u sh m alari  h u q u q iy   y o rd am   x izm atlari  va  boshqa  z a ru r 
idoralarga  ega  b o ‘lishi  m u m k in .  X o d im larn in g   vakillik  organlari 
b o s h q a   ish la r  b ila n   b ir  q a to r d a ,  m e h n a t  n iz o la rin i  k o ‘ru v ch i 
o rg a n la rd a   x o d im la r  m a n fa a tin i  h im o y a   q ilishda  q a tn a sh ish la ri 
m u m k in .
M e h n atg a  oid ishlam i sud d a k o ‘rishda xodim larga ishlab c h iq a- 
rishda yetkazilgan zararlarn i undirish va baxtsizlik hodisasining ro ‘y 
berishi  sabablari  t o ‘g ‘risida  x o d im lar  vakillik  o rg an la rin in g   fikr 
berish i  (F P K n in g   48,  4 9 -m o d d a la ri,  M K n in g   2 5 9 -m o d d a sid a ) 
k o ‘rsatilgan.
Yakka m eh n a t nizolarini sudda k o ‘rishda xodim  m anfaatini ifoda 
etu v ch i  ta r a f   sifatida  x o d im larn in g   vakillik  organi  ishtirok  etishi 
q o n u n d a   o ‘z  ifodasini  topgan.
F P K n in g   4 8 -m o d d asi  davlat  boshqaruvi  o rg anlari,  tash k ilo tlar 
va  ay rim   fu q aro larn in g   fuqarolik  protsessida  ish tiro k   etish in in g  
quyidagi  sh ak llarini  n a z ard a   tu tadi:
•  q o n u n d a   n a z a rd a   tu tilg a n   h o lla rd a   b o s h q a   sh a x sla rn in g  
h u q u q larin i  va  q o n u n   bilan  q o ‘riqlan ad ig an   m an faatlarin i  him oya 
qilish  u c h u n   sudga  ariza  bilan   m u ro jaat  etish;
• o ‘z  zim m alarig a  yuklatilgan  vazifalam i  bajarish,  fu q aro lar va 
davlatning h u q u q lari h a m d a  q o n u n  b ilan  q o ‘riqlanadigan  m an fa at­
larini him oya qilish m aqsadida ish yuzasidan xulosalar berish u c h u n  
protsessda ishtirok etish.
D avlat  b o shqaruvi  o rg anlari,  tash k ilo tla r  va  ayrim   fuq aro lar 
faq at q o n u n d a   n a z ard a  tu tilg a n   h o llard ag in a fuqarolik  ishini  q o ‘z- 
g ‘atish  huq u q ig a  ega  b o ‘ladilar.  S h u n in g   u c h u n   m a z k u r  o rg an la r 
to m o n id a n   b e rilg a n   a riz a n i  q a b u l  q ilis h d a n   a w a l   su d   u sh b u  
fuqarolik  ishini  q o ‘zg‘atishga  m az k u r  davlat  boshqaruvi  organlari 
vakolatli  b o ‘lishi  yoki  b o ‘lm asligini  tekshiradi.
S h u n d a y   qilib,  b o sh q a  shaxslarning  h u q u q   va  m an faatlarin i 
h im o y a   qilib  ish  q o ‘zg‘atish  u c h u n ,  nafaq at  m a n fa a td o r  shaxsda
1  0 ‘zbekiston  R espublikasining  1992-yil  2-iyuldagi  «K asaba  uyushm alari, 
huquqlari  va  ularning  faoliyati  kafolatlari  to ‘g‘risida»gi  Q onuni.  0 ‘zbekiston 
Respublikasi Oliy K engashi A xborotnom asi,  1992,  №   9,  344-m odda.  0 ‘zbekiston 
R espublikasi  2001-yil  7-dekabrdagi  320-11  sonli  Q on u n i  bilan  o ‘zgartirishlar 
kiritilgan.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi  A xborotnom asi,  2002,  №   1, 
2 0-m odda.
5 5

---

( d a ’vogarda  d a ’vo  ta q d im   etish  h u q u q i),  balki  sudga  m u ro jaat 
qilayotgan  org an n in g   o ‘zida  h am   m az k u r  h u q u q n in g   m avjudligi 
q o n u n d a   n a z ard a   tu tilg an   b o ‘lishi  kerak.  A gar  q o n u n d a   davlat 
b o shqaruvi  organiga  b o sh q a  sh axslarning  m an fa atlarin i  k o ‘zlab 
fuqarolik  ishini  q o ‘zg‘atish  h u q u q i  m avjud  b o ‘lm asa,  sud  arizani 
qabul  qilishni  rad  e ta d i  (F P K n in g   152-m oddasi).  F u q a ro lik   ishi 
q o ‘zg‘atilg an d an   keyin  ushbu  o rg an la rn in g   sudga  m u ro ja at  qilish 
h u q u q i  m avjud  em asligi  an iq la n sa,  berilgan  ariza  sud  to m o n id a n  
k o ‘rm a sd a n   q o ldiriladi  (F P K n in g   9 7 -m o d d asi).
D avlat  boshqaruvi  organi  q o n u n d a   n a z ard a   tu tilg an   h o llarda, 
d a ’voli  ishlar bilan b ir q a to rd a  alo h id a tartib d a  k o ‘riladigan  ishlarni 
h am   q o ‘zg‘atishi  e ’tir o f  etiladi.  F P K   n in g   281 -m o d d asig a  k o ‘ra, 
davlat  boshqaruvi  organlari  alo h id a   tartib d a   k o ‘riladigan  ishlarda 
ish tiro k   etu v c h i  sh ax slar  q ato rig a   kiritilgan.  A ytish  m u m k in k i, 
F P K n in g   291,  2 9 6 -m o d d a la rid a   fu q a ro n i  m u o m a la   lay o q a tin i 
ch eklash  yoki  u ni  m u o m alag a  layoqatsiz  d eb   to p ish   t o ‘g ‘risidagi 
ishlar,  sh u n in g d ek ,  fuq aro n i  m u o m alag a  layoqatli  d e b   to p ish   yoki 
fuqaroning m uom ala layoqatini cheklashni olib tashlash to ‘g‘risidagi 
ish la r  h o m iy lik   yoki  vasiylik  o rg an i  arizasi  b ila n   q o ‘zg ‘atilishi 
m um kinligi  a n iq   belgilangan.
S hu n in g d ek ,  m o l-m u lk   (ashyo)ni  egasiz  d eb   to p ish   t o ‘g ‘risi- 
dagi ariza  m oliya organi yoki  b oshqa vakolatli  o rg an la r to m o n id a n  
berilishi  m um kinligi  F P K n in g  2 9 8 -m o d d asid a o ‘z ifodasini topgan. 
F u q aro lik   protsessida  b o sh q a  shaxslarning  h u q u q larin i  va  q o n u n  
bilan   q o ‘riqlan ad ig an   m an faatlarin i  him o y a  qilish  u c h u n   sudga 
ariza bilan   vasiylik va  hom iylik  o rg an larin in g   m u ro jaat  etishi  k o ‘p 
u chraydi.
Boshqa shaxslarning huquqlarini  him oya qilib, sudga d a ’vo arizasi 
bilan  m u ro jaat  qiluvchi  davlat  boshqaruvi  o rg an lari,  tash k ilo tla r 
va  ayrim   fu q aro lar h am   sudga  m u ro jaat  qilish  tartib i  va  shartlariga 
rioya qilishi talab etiladi.
D avlat  boshqaruvi  o rg an lari,  tash k ilo tla r  va  ayrim   fu q aro lar 
to m o n id a n   sudga  m urojaat  etish  qoidalariga  rioya  etm aslik  ayrim  
huquqiy oqibatlarga olib kelishi m um kin. Agar ish sudlovlilik qoidasiga 
rioya  etilm agan  holda  qabul  qilingan  b o ‘lsa,  b u   ish  boshqa  sudga 
yuborilishi  m u m k in   (F P K n in g   1 4 6 -m o d d asi  4 -b a n d i).  B unday 
hollarda davlat boshqaruvi organi sudlovlilik qoidalariga  k o ‘ra,  ishni 
qabul qilib olgan sudda ishning ko‘rilishida ishtirok etishi kerak b o ‘ladi.
Soliq  kodeksining  329 -m o d d asi  10-bandiga  m uvofiq,  q o n u n  
h u jjatlarid a  n a z ard a   tu tilg an   h o lla rd a   b o sh q a  shaxslarning  q o n u n
5 6

---

b ilan   m u h o faza  q ilinadigan  h u quqlari  h a m d a   m an faatlari  him oya 
qilinishini so‘rab sudga ariza bilan m urojaat etgan yuridik va jism oniy 
shaxslar  u m u m iy   yurisdiksiya  su d larid a  davlat  bojini  t o ‘lashdan 
o zod q ilin a d i1.
B oshqa shaxslarning  h u q u q lari  va q o n u n   bilan  q o ‘riqlanadigan 
m an fa atlarin i  him o y a qilish  m aq sad id a  d a ’vo arizasi bergan  davlat 
boshqaruvi  organlari  arz qilingan  talablari b o ‘yicha tu sh u n tirish la r 
berish  yoki  ularn i  asoslash  u c h u n   b irin c h i  b o l i b   so ‘zga  c h iq a d ila r 
(F P K n in g   181-m oddasi).
D avlat  b o shqaruvi  organi  vakili,  o d a td a ,  b oshqa  shaxslarning 
m anfaatini k o ‘zlab berilgan arizadagi  talablam i q o lla b -q u w a tla y d i. 
Biroq,  u n ing  protsessdagi  h u q u q iy   pozitsiyasi  m anfaati  k o ‘zlanib, 
d a ’vo  q o ‘zg ‘atilgan  shaxsning  dastlabki  pozitsiyasiga  bog‘liq  b o ‘l- 
m aydi.  C h u n k i  davlat  boshqaruvi  organi  n o m id a n   h ara k a t  q ila ­
yotgan  vakil  q o n u n g a   rioya  qilishi  kerak.  S h u n in g   u c h u n   h am   sud 
m u h o k am a si ja ra y o n id a   q o ‘yilgan  tala b la r to ‘la  yoki  q ism an  asos- 
lanm aganligi  an iq la n sa,  u  d a ’vo  tala b la rid a n   to ‘la  yoki  q ism an 
voz kechishga haqli  b o ‘ladi.  Biroq,  davlat boshqaruvi  organi vakili­
ning  keltirilgan  d a ’v o d an   voz  kechishi,  m anfaati  him o y a  qilinib 
ish  q o ‘zg‘atilgan  shaxsni  ishni  m a z m u n a n   k o ‘rib  ch iqish  talabini 
q o ‘yish  h u q u q id a n   m ah ru m   etm aydi.
M an faati h im o y a  qilinib  ish  q o ‘zg‘atilgan  shaxslarning talablari 
shu  protsessning o ‘zid a hal  qilinishi  lozim  b o ‘ladi.  C h u n k i  m azk u r 
shaxslar  ishda  ishtirok  etu v ch i  shaxslar  q atoriga  kirib,  ish  boshqa 
shaxslar to m o n id a n   q o ‘zg‘atilgan b o ‘lishiga qaram ay,  sud  m anfaati 
him o y a  q ilin ib   ish  q o ‘zg‘atilg an   shaxslarni  ishda  ish tiro k   etish 
u c h u n ,  alb a tta ,  jalb   eta d i.  F P K n in g   4 9 -m o d d asig a  k o ‘ra,  k o ‘rsa- 
tilgan  o rg an la r,  ta sh k ilo tla r  va  fu q aro larn in g   b o sh q a  shaxsning 
h u q u q lari  va  q o n u n   bilan  q o ‘riqlan ad ig an   m an faatlarin i  him oya 
qilish  u c h u n  sudga bergan  o ‘z arizalarid an   voz  kechishlari  a n a  shu 
shaxsni  F P K n in g   104-m oddasi talablariga  rioya qilgan  h o ld a   ishni 
m a z m u n a n   k o ‘rib  c h iq is h n i  ta la b   q ilish   h u q u q id a n   m a h ru m  
etm ay d i.
F u q aro lik   protsessida  b o sh q a shaxslarning  h u q u q larin i  him oya 
qilib  davlat  b o shqaruvi  o rg an lari,  tash k ilo tla r  va  ayrim   fuqaro lar 
ish tiro k   e tish in in g   ik k in ch i  shakli  o ‘z  z im m a la rig a   yuklatilgan 
vazifalam i bajarish,  fuqarolar va davlatning huquqlari  ham d a q o n u n
1  0 ‘zbekiston  R espublikasining Soliq  kodeksi.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  qonun 
hujjatlari  to ‘plam i.  2007,  №   52  (1).
5 7

---

bilan  q o ‘riqlan ad ig an   m an faatlarin i  him o y a  qilish  m aq sad id a  ish 
y u z a s id a n   x u lo s a la r   b e ris h   u c h u n   p r o ts e s s d a   is h tir o k   e tis h  
hiso b lan ad i.
F P K n in g   4 8 -m o d d asig a  k o ‘ra,  davlat  b o shqaruvi  organlari:
• birinchidan,  davlat boshqaruvi  o rg anlari,  tash k ilo tla r va ayrim  
fuqaro lar  o ‘z  tashabbuslari  bilan;
• ikkinchidan,  ishda ishtirok etuvchi shaxslarning tashabbusi bilan;
•  uchinchidan,  sud  to m o n id a n   ja lb   e tilg a n d a   ish d a  ish tiro k  
etishlari  m um kin.
M a zk u r  h o la td a   davlat  boshqaruvi  o rg anlari,  nafaq at  q o n u n d a  
nazard a  tu tilg an   h o llard a,  balki  F P K n in g   4 8 -m o d d a si  ikkinchi 
qism ida nazarda tutilgan  m aqsadlarga erishish u c h u n  sudning ixtiyo- 
riga m uvofiq ham  protsessga jalb etilishi  m um kin.  D avlat boshqaruvi 
o rg an lari,  tash k ilo tla r va ayrim   fu q aro larn in g  fuqarolik protsessida 
u sh b u   shaklda  ishtirok  etishi  u c h u n   asos  u larn in g   zim m alariga 
yuklatilgan vakolatlardan kelib chiqib,  ishning t o ‘g ‘ri  hal etilishidan 
m an faatd o rlik   hisoblanadi.  S h u n in g   u c h u n   m a z k u r  shaxslarning 
fu q aro lik   p ro tse ssid a   ish tiro k   e tish in in g   u sh b u   shakli  u larn in g  
vakolatlari va m uayyan sohani boshqarishdagi funksiyalaridan kelib 
chiqadi.
Sudga davlat boshqaruvi o rg an la rin in g  xulosasi yozm a  ravishda 
taq d im   etiladi  va  sud  m ajlisida  o ‘q ib  eshittirilad i,  keyin  xulosani 
o ydinlashtirish  va  toMdirish  m aq sad id a  sud,  ishda  ishtirok  etuvchi 
s h a x s la r  m a z k u r  o r g a n la r n in g   v a k illa rig a   s a v o lla r  b e ris h la ri 
m u m k in   (F P K n in g   196-m oddasi).  U sh b u   xulosalar  ish  b o ‘yicha 
haqiqiy  h o latn i  a n iq lash d a  m u h im   ah a m iy at  kasb  etadi.  D avlat 
boshqaruvi  org an larin in g   xulosalari  ish  m a te ria lla rid an   biri  h isob- 
lanib,  ushbu xulosa um um iy qoidalarga ko ‘ra,  sud to m o n id a n  b a h o - 
lanadi  va  su d lar  to m o n id a n   su d y alarning  m ustaqilligi,  obyektiv 
haqiqat va qonuniylik tam oyillariga asoslangan  h olda b aholanadi.
B iroq,  d av lat  b o sh q a ru v i  o rg a n la rin in g   xulosasi  sud  u c h u n  
m ajburiy em as va a w a ld an  belgilab q o ‘yilgan kuchga ega emas.  Lekin 
sh u n d a y   b o ‘lsa -d a ,  agar  sud  to m o n id a n   ushbu  xulosalar  e ’tiborga 
o lin m a sa ,  sud  o ‘z  a jrim id a   u n in g   sa b a b la rin i,  a lb a tta ,  asoslab 
berishi  kerak.
D avlat boshqaruvi organ in in g  xulosasi,  o d a td a ,  m uayyan organ 
yoki  sudga  kelib  tu sh g an   m ateriallarn i  dastlabki  tekshirish  va  o ‘r- 
ganib chiqish asosida b o ‘lim  noziri to m o n id a n  tuzilib, b o ‘lim  bosh- 
lig‘i  va  n o z ir  to m o n id a n   im zolanadi.  Ba’zi  b ir  h o lla rd a   xulosalar, 
h a tto   ishni  sud d a  q o ‘zg‘a tish d a n   a w a l  davlat  b o shqaruvi  o rg an -
5 8

---

larin in g   o ‘z  tashabbusiga  k o ‘ra  h a m   tuzilishi  m u m k in   (m asalan , 
vasiylik va h o m iy lik  org an in in g  xulosasi).
D a v la t  b o s h q a ru v   o rg a n la rin in g   v akili  yoki  x o d im la rin in g  
vakillik organlari esa ishda protsess ishtirokchisi sifatidan qatnashib, 
o ‘zining  xizm at  b u rc h i  tufayli  ishning  h a l  b o ‘lish id an ,  asosli  va 
q o n u n iy   q a ro r  c h iq arilish id an   m a n fa a td o r  shaxs  boNadi.
Bunday organlar o ‘z xulosasini berishda faqat faktlarga baho berish 
bilangina  cheklanm aydilar.  U lar  sud  majlisida  tekshirilgan  barcha 
m a ’lumotlaiga asoslanib, sudning qanday qarori ulam ing fikricha to ‘g‘ri 
b o ‘lishi  to ‘g ‘risida  o ‘z  m ulohazalarini  h am   aytishlari  lozim 1.