M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

NAZORAT  SAVOLLARI
щ
TAVSIYA  ETILGAN  ADABIYOTLAR
38

---

5-bob.  FUQAROLIK  PR O TSESSID A   U C H IN C H I 
SHAXSLARNING  ISH TIRO K I
5.1.  Fuqarolik  protsessida  uchinchi  shaxslar 
tushunchasi  va  ularning  turlari
F u q aro lik  protsessida sh u n d a y  shaxslar h am   borki,  u la r b oshqa 
s h a x sla r  to m o n id a n   b o s h la n g a n   ja ra y o n g a   k irib   k e la d ila r  va 
fu q aro lik -h u q u q iy  n izo la m in g  hal etilishidan taraflar kabi  m an fa at­
d o r  b o ‘ladilar.  D a ’vogar  va  javobgarga  n isb atan   ushbu  shaxslar 
(hisob  b o ‘y ich a)  u c h in c h i  shaxslar  deb  e ’tir o f  etiladi  va  sh u n in g  
u c h u n   h am   u sh b u   shaxslar fuqarolik  protsessida  u c h in c h i  shaxslar 
deb n o m la n a d i1.
F P K n in g   3 3 -m o d d a s ig a   m u v o fiq ,  u c h in c h i  sh a x sla r  ish d a 
ishtirok etuvchi shaxslar tarkibiga kiradi.  U chinchi shaxslar fuqarolik 
protsessida taraflarga tenglashtiriladi.
F u q aro lik  protsessida  ishtirok etuvchi  u c h in c h i shaxslar ishning 
hal  etilish id an   q a n d a y   m a z m u n d a   m a n fa a td o r  ekanliklari  h a m d a  
ish  yuzasidan  ch iq arilad ig an   hal  qiluv  qaro ri  bilan   q an d ay   o q ib at- 
lar yuzaga  kelishiga  q a ra b ,  quyidagi  ikki  turga  ajratiladi:
1)  m ustaqil  talab   bilan  a rz   qiluvchi  u c h in c h i  shaxslar;
2)  m ustaqil  talab   bilan  a rz   qilm aydigan  u c h in c h i  shaxslar.
U c h in c h i  sh a x sla r  b o sh q a   sh a x sla r  to m o n id a n   b o sh la n g a n
protsessga  kirishib,  ish  yuzasidan  ch iq arilg an   sud  hal  qiluv  qarori 
m a ’lum  darajad a u larn in g  fuqarolik m o d d iy  h u q uqlariga t a ’sir etib, 
ishning su d d a hal etilishi  natijasida ularga  nisbatan  m uayyan huquq 
va  m ajb u riy atlar  vujudga  keladigan  shaxslar  hisoblanadi.
5.2.  Mustaqil  talab  bilan  arz  qiluvchi  uchinchi  shaxslar
F P K n in g   4 4 -m o d d a sig a   asosan  n izo n in g   p redm etiga  n isb atan  
m u sta q il  ta la b la r  b ila n   a rz   q ilu v c h i  u c h in c h i  sh ax slar  sud  hal 
qiluv q a ro rin i c h iq arg u n ig a q a d a r ishga  kirishishlari  m u m k in .  U lar
1 M .M .  Mamasiddiqov.  M ehnatga  oid  nizoli  ishlarni  sudda  k o ‘rishda uchinchi 
shaxslar  ishtiroki.  «Xo‘ja lik   va  huquq» ju rn a li,  2000,  №   7,  28—32-bet.
3 9

---

d a ’vogam ing h a m m a  huquq larid an  foydalanadilar va u n ing h a m m a  
m ajburiyatlarini  o ‘z zim m alariga oladilar.  X ususan,  u c h in c h i shaxs­
lar  o ‘z  a rzid a  b ay o n   qilingan  tala b la rn in g   asosini  yoki  p red m e tin i 
o ‘z g a rtiris h g a ,  d a ’v o   ta la b la rin in g   m iq d o rin i  o s h iris h g a   yoki 
kam aytirishga,  u lard a n   b u tu n la y  yoki  q ism an  voz  kechishga  haqli.
U n d a n   ta s h q a ri,  p ro tse ssn in g   istalg an   b o s q ic h id a   kelishuv 
bitim i  tu zish   orqali  ishni  yakunlashga  h aqlidirlar.  M a zk u r  shaxs­
larning  d a ’v o g arlardan  b irgina  farqi  m avjud  b o ‘lib,  u  h a m   b o ‘lsa, 
protsessga  kirishish  v aq tid a  n a m o y o n   boMadi.
U c h in c h i  shaxsning  n izo   p red m etig a  o ‘z in in g   m ustaqil  haqqi 
borligini  bildirishi  u n in g   m ustaqil  d a ’vo  b ila n   protsessda  ishtirok 
qilishi  u c h u n   asos  boMadi.
N iz o n in g   p re d m e tig a   n isb a ta n   m u sta q il  ta la b la r  b ila n   a rz  
qiluvchi u c h in c h i shaxslarning protsessda ishtiroki quyidagi hollarda 
yuz  beradi:
a)  agar d a ’vogar protsessda o ‘zining b o sh q a shaxs bilan a lm a sh ­
tirilishiga rozi boMmasa, bu shaxs nizo p red m e ti yuzasidan  m ustaqil 
tala b la r bilan  arz  qiluvchi  u c h in c h i  shaxs sifatida  ishga  kirishishga 
haqli  boMadi  (F P K n in g   4 2 -m o d d a si,  ik k in ch i  qism i);
b)  sud  hal  qiluv q a ro rin i  chiq arg u n ig a  q a d a r n izo n in g  p re d m e ­
tiga  n isb atan   o ‘zlarin in g   m ustaqil  talab lari  bilan   arz  qilib  kirib 
k eladilar  (F P K n in g   4 4 -m o d d a si).
Y uqoridagi  ikki  h o la td a   h a m   u c h in c h i  shaxslar  d a ’vo  taq d im  
etish n in g   b a rc h a   talablariga  rioya  qilishi  lozim   boMadi.  U c h in c h i 
sh a x sn in g   ishga  k irish ish i  u m u m iy   a so sla rg a   ( F P K n in g   148— 
150 -m o d d alarig a)  b in o a n ,  sudga  ariza  berish  b ilan   q o ‘zg‘atiladi. 
U shbu shaxslar o ‘z arizasiga tegishli  h u jjatlarni ilova qilishi,  arizani 
taraflarn in g   soniga  m u ta n o sib   m iq d o rd a   nusxalari  bilan   berishi, 
ag ar  davlat  b o jin i  toM ashdan  o z o d   q ilin m a g a n   boMsa,  tegishli 
bojni  toMashi  lozim   boMadi.
N iz o n in g  p redm etiga n isb atan  m ustaqil tala b la r bilan arz qiluv­
chi  u c h in c h i  shaxslarning  ishga  kirib  kelishlari  p ro tsessda  ishtirok 
etu v ch i  b o sh q a  shaxslarga  n isb atan   h a m   huq u q iy   o q ib at  keltirib 
ch iq a rad i.  M a zk u r  shaxslar  d a ’vo g arlar  b ila n   b ir  xilda  h u q u q iy  
m aq o m g a  ega  boM ganliklari  sababli  u larn in g   h u q u q   va  q o n u n iy  
m an faatlari  h im o y a   qilinishi  tala b   etiladi.  M asalan ,  agar  u c h in c h i 
shaxs  sud  m ajlisi  b o sh la n g a n id an   keyin  protsessga  kirishadigan 
boMsa,  ishni  k o ‘rish  yan g id an   b o sh lan ad i.
4 0

---

Y u q o rid a   t a ’k id la n g a n id e k ,  n iz o n in g   p re d m e tig a   n isb a ta n  
m ustaqil  talablar bilan  arz  qiluvchi  u ch in ch i  shaxslar  sud  hal  qiluv 
q a ro rin i chiq arg u n ig a q ad ar,  y an ad a aniqlashtiriladigan b o ‘lsa,  sud 
hal  qiluv qaro ri  ch iq arish   u c h u n   a lo h id a  xonaga  (m aslahatxonaga) 
kirguniga  q a d a r ishga  kirishishlari  m u m k in .
Ishga  u c h in c h i  shaxsning  kirishishi  haqidagi  m asalani  hal  qilar 
ek an ,  sudya  bu   h a q d a   ajrim   qabul  qiladi.  F P K n in g   346-m oddasi 
m a z m u n id a n   kelib  ch iq ib ,  p ro tsessda  u c h in c h i  shaxsning  ishtirok 
etishiga yo ‘l q o ‘yilishi to ‘g ‘risida sudyaning chiqargan ajrim i ishning 
keyingi  harak atlan ish ig a  t o ‘sqinlik  qilm asligi  u c h u n   u n ing  u stidan 
shikoyat berilm aydi.  U ch in ch i shaxsning ishda ishtirok etishi to ‘g ‘ri- 
sidagi  iltim osini  rad  qilish  t o bg ‘risidagi  ajrim   u stid an   esa  shikoyat 
berilishi  yoki  pro test  keltirilishi  m um kin.
5.3.  Mustaqil  talab  bilan  arz  qilmaydigan 
uchinchi  shaxslar
U c h in c h i  shaxslarning  navbatdagi  turiga  o id  n o rm a la r  F P K  
ning 4 5 -m o d d a sid a  m u stah k am lab  q o ‘yilgan.  U nga k o ‘ra,  nizoning 
p re d m e tig a   n isb a ta n   m u sta q il  ta la b la r  b ila n   a rz   q ilm a y d ig a n  
u c h in c h i  shaxslar,  agar ish b o ‘yicha ch iq arilad ig an   hal  qiluv qarori 
ulam ing taraflardan biriga nisbatan b o ‘lgan huquq va m ajburiyatlariga 
t a ’sir  e ta d ig a n   b o ‘lsa,  sud  hal  qiluv  q a ro ri  c h iq a rg u n ig a   q a d a r 
d a ’v o g a r  yoki  ja v o b g a r  to m o n id a   ishga  k irish ish lari  m u m k in . 
S hu n in g d ek ,  u lar taraflarn in g ,  p ro k u ro rn in g ,  ishda ishtirok etuvchi 
boshqa shaxslarning iltim osnom asi b o ‘yicha yoki sudning tashabbusi 
bilan ishda ishtirok etishga jalb qilinishlari m um kin.  B undan shunday 
x u lo sa   q ilish   m u m k in k i,  u c h in c h i  s h a x sla rn in g   m a z k u r  tu ri, 
b irin c h id a n ,  shartli  ravishda taraflarn in g  biri  (d a ’vogar yoki ja v o b ­
gar)  to m o n id a   tu rib   ishtirok  etadi.  Ik k in c h id an ,  u lar  o ‘rtasidagi 
hu q u q iy   m u n o sa b a t  sud  m u h o k a m a sin in g   p re d m e ti  b o im a y d i. 
U c h in c h id a n ,  ish b o ‘yicha ch iq ariladigan  hal  qiluv qarori  u chinchi 
shaxslarning  tara fla rd a n   biriga  n isb atan   boMgan  h u q u q   va  m ajb u ­
riyatlariga  t a ’sir  etadi.
N iz o n in g   p re d m e tig a   n isb a ta n   m u sta q il  ta la b la r  b ila n   arz 
q ilm a y d ig a n   u c h in c h i  sh a x sla rn i  p ro ts e s sg a   ja lb   q ilish   (k iri- 
sh ish )n in g   yuridik  aso slaridan  biri  regress  h u q u q in in g   ro ‘y  berishi 
hisoblanadi.  U n d a n  tashqari, nizoning predm etiga nisbatan m ustaqil 
ta la b la r  bilan  arz  qilm aydigan  u c h in c h i  shaxslarni  protsessga jalb
41

---

qilish  h a r  d o im   h am   u n in g   regress  h u q u q i  bilan  b o g ‘liq  boMaver- 
m aydi.  M asalan,  agar  bo lalar  t a ’m in o ti  u c h u n   a lim e n t  u n d irish 
haqida d a ’vo taqdim  etilgan b o 1 lib, javobgar boshqa nikohdan tug‘il- 
gan farzandlariga alim ent to ‘layotganligi aniqlansa, u holda foydasiga 
a lim e n t  u n d irila y o tg an   m a n fa a td o r  shaxslar  ja v o b g a r  to m o n id a  
turib ishda  ishtirok etuvchi u ch in ch i shaxs sifatida jalb  etilishi lozim . 
M azk u r  h o latd a   u c h in c h i  shaxsning  regress  h u q u q i  yuzaga  kel- 
m asa -d a,  b iro q   agar  d a ’vo  talabi  q a n o a tlan tirilg u d e k   b o ‘lsa,  bu 
hoi  b o sh q a  n ik o h d a  boMgan  farzandlarga  toM anayotgan  a lim e n t 
m iqdoriga, y a ’ni u c h in c h i shaxsning m anfaatlariga t a ’sir k o ‘rsatadi.
M ustaqil  talab   bilan   arz  qilm aydigan  u c h in c h i  shaxslar  ta ra f­
la rn in g   p ro ts e s su a l  h u q u q la r id a n   f o y d a la n a d ila r   va  u la r n in g  
protsessual  m ajburiyatlarini o ‘z zim m alariga oladilar.  Biroq arz qilin­
gan  talab larn in g   asosini  yoki  p red m e tin i  o ‘zgartirish,  m iq d o rin i 
k o ‘paytirish  yoki  k am aytirish,  u lard a n   voz  kechish  kabi  h u q u q ­
lard an   foydalana  olm aydilar.  B oshqacha  qilib  a y tg an d a,  n iz o n in g  
p re d m e tig a   n is b a ta n   m u sta q il  ta la b la r  b ila n   a rz   q ilm a y d ig a n  
u chinchi shaxslar F P K n in g  3 4 -m oddasida k o ‘rsatilgan  h uquqlardan 
fo y d a la n a d ila r.  N iz o   p re d m e tig a   m u sta q il  d a ’vo  q ilm a y d ig a n  
u c h in c h i  shaxslar  nizoli  m o d d iy   huq u q iy   m u n o sa b a tla r  subyekti 
boM maganligi  sababli  ularga  qarshi  d a ’vo  qilinm aydi  h a m d a   u lar 
h am   qarshi  d a ’vo  ta q d im   e ta   olm aydi.
A gar  m ustaqil  ta la b la r  bilan   a rz   qilm aydigan  u c h in c h i  shaxs 
o ‘z  harak ati  yoki  harakatsizligi  o q ib atid a   d a ’v ogarning  h u quqlari 
buzilganligi  t o ‘g ‘risida  arz q ilin g an   talab larn i  ta n   olsa,  sud  m ajb u ­
riyatni bajarishni  u c h in c h i  shaxs zim m asiga yuklash  t o ‘g ‘risida  hal 
qiluv  qaro ri  chiqarishga  haqli.  A y n an   sh u n d a y   h o lla rd a,  d a ’vogar 
va  m ustaqil  tala b la r b ilan  arz qilm aydigan  u c h in c h i shaxs o ‘rtasida 
kelishuv  bitim i  tuzilishiga  yoM  q o ‘yiladi  (F P K n in g   4 5 -m o d d a si, 
u c h in c h i  qism i).
5.4.  Mustaqil  talab  bilan  arz  qiluvchi  uchinchi  shaxslarning 
sherik  da’vogarlardan  farqi
S herik  d a ’vogarlar sudga birgalikda d a ’vo  taq d im   etishlari  yoki 
b o s h q a   d a ’v o g a r  to m o n id a n   b o s h la n g a n   p ro tse ssg a   k irish ish i 
m u m k in .  U c h in c h i shaxs esa faqat bosh lan g an  protsessga kirishadi. 
N izo  predm etiga nisbatan m ustaqil talab bilan arz qiluvchi u chinchi 
shaxsning  sherik  d a ’v o g arlardan  m u h im   farqlanuvchi  jih a tla rid a n  
biri  u lar  m an fa atin in g   o ‘zaro   q ara m a-q a rsh ilig id ad ir.
4 2

---

Z e ro ,  u c h in c h i  shaxsning  h a m ,  d a ’vog am in g   h am   d a ’vo  p re d ­
m eti  b ir  xilda  b o ‘ladi  va  sud  u larn in g   yoki javo b g arn in g   m a n fa a t­
larini  him o y a  qiluvchi  hal  qiluv  qaro ri  ch iq arish i  m u m k in .  N iz o  
p red m etig a  n isb atan   m ustaqil  talab   b ilan   arz  qiluvchi  u c h in c h i 
shaxsning  d a ’vosi  b o ‘y ich a  dastlabki  d a ’vogar  va  jav o b g ar  ishda 
jav o b g arn in g   h o latin i  egallaydi.
5.5.  Ishga  tiklash  to‘g‘risidagi  ishlar  bo‘yicha  uchinchi 
shaxslarning  sudda  ishtirok  etish  xususiyatlari
Ish beru v ch ilarn in g  h a m d a  xodim larn in g  m eh n a tg a  oid h u q u q ­
larini,  sh u n in g d e k ,  ja m o a tc h ilik   m an faatin i  him o y a  qilish  u c h u n  
sud  b o sh q a   sh axslarning  iltim osisiz,  o ‘z  tash ab b u si  b ila n   ishda 
ish tiro k   etish  u c h u n   k o rx o n an in g   m an sa b d o r  shaxsini  jalb   qilish 
va  u n in g   zim m asiga  xodim ga  m ajburiy  b e k o r  yurgan  vaqti  u c h u n  
ish haqi toMashi m unosabati bilan ish beruvchiga yetkazilgan zaram i 
q oplash  m ajburiyatini yuklashi  m u m k in .  F P K n in g  2 5 9 -m o d d asid a 
m e h n a t  sh a rtn o m a si  g ‘ay riq o n u n iy   ravishda  b e k o r  qilingan  yoki 
n o q o n u n iy   ravishda  b o sh q a  ishga  o ‘tkazilgan  xod im larn i  avvalgi 
ishiga  tiklash  to ‘g ‘risidagi  ishlar b o ‘y ich a  sud  o ‘z  tashabbusi  bilan 
m e h n a t sh artn o m asin i b e k o r qilishga yoki b oshqa ishga o ‘tkazishga 
farm oyish  bergan  m a n sa b d o r shaxsni  u c h in c h i  shaxs sifatida  ishda 
ish tiro k   etish  u c h u n   jav o b g a r  to m o n id a n   jalb   qilishi  shartligi  o ‘z 
ifodasini topgan.
U sh b u   q o id a n in g   k iritilish id a n   k o ‘zla n g a n   m aq sa d   m e h n a t 
s h a rtn o m a s in in g   b e k o r  q ilin is h i  y o k i  b o s h q a   ishga  o ‘tk a z ish  
o c h iq d a n   o c h iq   q o n u n g a   x ilo f  b o ig a n lig in i  a n iq la g an   sud  shu 
p ro tse ssn in g   o ‘zid a y o q ,  m a n s a b d o r  shaxs  z im m asig a  m ajb u riy  
progul yoki  kam  h a q  to ‘lan ad ig an  ish berilgan vaqt u c h u n  xodim ga 
ish  haq i  t o ‘lash  n atijasida  ish  beruvchiga  yetkazilgan  z a ra r o ‘rnini 
q o p lash   m ajburiyatini  yuk lash d an   iboratdir.
M ansabdor shaxs ish beruvchiga yetkazilgan m oddiy zarar u c h u n  
m e h n a t  q o n u n c h ilig id a   belgilangan  o ‘zining  u ch   oylik  ish  haqi 
m iq d o rid a  jav o b g ar  boMadi  (M K n in g   2 7 4 -m o d d asi).  Shu  o ‘rinda 
n im a   u c h u n   m a n sa b d o r  shaxsning  m o d d iy   javobgarligi  q o n u n d a  
chegaralab q o ‘yilgan savoli tug‘iladi. Adabiyotlarda m ansabdor shaxs­
larning  ish  b eruvchi  oldidagi  m o d d iy   javobgarligining  chegarasi 
ushbu  jav obgarlikning  m aq sad id an   kelib  chiqishi  va  m an sa b d o r 
shax slarn in g   m o d d iy   javobgarligi  k o ‘pro q   tarbiyaviy  vazifalarni 
am alga o sh irish d a n  ib o rat  boMishi  ta ’kidlanadi.