M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

NAZORAT  SAVOLLARI
162

---

1 В Д  
TAV SIY A   E TILG A N   A D A BIY O TL A R
1.  0 ‘zbekiston  R espublikasining  K onstitutsiyasi.  Т .,  « 0 ‘zbekiston»,  2009.
2.  0 ‘zbekiston  Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksi.  Rasmiy nashr. 
0 ‘zbekiston  R espublikasi  Adliya  vazirligi,  Т .,  «Adolat»,  2011.
3.  Sh.Sh.  Shorahmetov.  0 ‘zbekiston  Respublikasining  F uqarolik protsessual 
kodeksiga  sharhlar.  Т .,  T D Y I,  2010.
4.  M .M .  Mamasiddiqov.  Fuqarolik protsessual huquqi.  U m um iy qism.  Darslik. 
(M as’ul  m uharrir:  yu.f.d.,  prof.  O .O qyulov).  Т .,  T D Y I,  2010.
5.  M .M .  M am asiddiqov.  0 ‘zbekiston  R espublikasi  fu qarolik  protsessual 
qonunchiligining rivojlanishi.  Ilm iy-am aliy q o ‘llanm a. Т.,  A Q H M I,  2009.
6.  D.Y.  Habibullayev.  F uqarolik  protsessual  huquqi  (savollar  va javoblar)  . 
Т .,  T D Y I,  2010.
7.  Sh.S h .  Shorahmetov.  0 ‘zbekiston  R espublikasining  fuqarolik  protsessual 
huquqi.  D arslik. Т .,  «A dolat»,  2001.
8. 
Sh.S h .  Shorahmetov.  0 ‘zbekiston  Respublikasining  fuqarolik protsessual 
huquqi.  D arslik. Т .,  «Adolat»,  2007.
9.  E.  Egamberdiyev.  Sud  ishlarini  yuritish  m uam m olari.  0 ‘quv  q o ‘llanm a. 
Т .,  Falsafa  va  hu q u q   instituti  nashriyoti,  2008.
10.  C.A.  Якубов.  С торон ы   в  граж дан ском   п роц ессе.  Т .,  «K onsaudition 
fo rm -N ash r» ,  2006.
163

---

2 0 -b o b .  N I K O H N I   T U G A T I S H   B IL A N   B O G ‘L I Q  
I S H L A R N I   S U D D A   K O ‘R I S H N I N G  
P R O T S E S S U A L   X U S U S IY A T L A R I
20.1.  Nikohni  tugatish  bilan  bogMiq  ishlarning 
taalluqliligi  va  sudlovliligi
S h a rq d a   q a d im - q a d im d a n   o ila   m u q a d d a s   d a rg o h   s a n a lib  
kelingan.  O ilasiz kishilik jam iy atin i ta s a w u r  qilish ju d a  qiyin.  Oilasi 
m u k am m al  b o ‘lgan  y u rtn in g   ertasi  p o rlo q   b o ‘ladi.
0 ‘zb ekiston  R espublikasi  K o n stitutsiyasining  6 3 -m o d d asid a: 
«O ila  ja m iy a tn in g   asosiy  b o ‘g ‘in id ir  h a m d a   ja m iy a t  va  d av lat 
m uh o fazasid a  b o ‘lish  huquqiga  ega»1,  deb  t a ’kid lan ad i.  S h u n d ay  
ek an ,  oilaga  g ‘a m x o ‘rlik  qilish,  un g a  h a r tara fla m a   yo rd am   berish 
d e m o k ra tik   huquqiy  dav latim izn in g   m u h im   vazifalaridan  biridir.
O ilaning  asosi ni  n ikoh  tashkil  etadi. ja m iy a td a   o ila   q u rish n in g  
bird a n   b ir  asosi  n ikoh  b o i is h i   va  u n in g   Ja m iy a td a   tu tg an   o ‘rnini 
e ’tir o f   etib ,  « In so n   h u q u q lari  U m u m ja h o n   D eklaratsiyasi»ning 
16-m oddasida  sh u n d a y   deyiladi:  «B alog‘atga  yetgan  e rk a k lar  va 
a y o lla r  irqi, 
m illati  yoinki  diniga  q a ra b   b iro n   b ir  chek lash siz 
n ik o h d an   o ‘tish  va  oila  qurish  hu q u q ig a  egadirlar.  U la r  n ik o h d an  
o ‘tay o tg an id a  h a m ,  n ik o h d a  b o ‘lgan  vaqtida  h am   va  n ikoh  b e k o r 
q ilin ay o tg an d a  h a m   b ir  xil  h u q u q lard a n   fo ydalanadilar»2.
0 ‘z b e k isto n   R espublikasi  K o n stitu tsiy a sin in g   6 3 -m o d d a sid a  
«N ik o h   to m o n la rn in g   ixtiyoriy  roziligi  va  ten g   huquqliligiga  asos- 
lanadi»3,  deb  yozib  q o ‘yilgan.  S h u n in g d ek ,  0 ‘zb ekiston  R espub­
likasi  O ila  kodeksining  1 5 -m oddasida  n ikoh  yoshi  e rk a k lar  u c h u n  
18  yosh,  ayollar  u c h u n   17  yosh  qilib  belgilangan.  U zrli  sabablar 
b o ‘lg an d a ,  a lo h id a   h o lla rd a   n ik o h g a   k irish n i  x o h lo v c h ila rn in g  
iltim osiga  ko ‘ra,  n ikoh  davlat  ro ‘y xatidan  o ‘tkaziladigan  joydagi 
tu m a n ,  s h a h a r  hokim i  n ikoh  yoshini  k o ‘pi  bilan  b ir  yilga  kam ay - 
tirishi  m u m k in 4.
1  0 ‘zbekiston  Respublikasining  K onstitutsiyasi.  Т .,  « 0 ‘zbekiston»,  2009.
2  Inson  huquqlari  to ‘g ‘risida  xalqaro  bill.  Т .,  1992,  14-bet.
3  0 ‘zbekiston  Respublikasining  K onstitutsiyasi.  Т .,  « 0 ‘zbekiston»,  2010.
4  0 ‘zbekiston  Respublikasining  O ila  kodeksi.  Т .,  «Adolat»,  2008.
164

---

0 ‘zbekiston  R espublikasining O ila kodeksi  norm alariga asosan, 
nikohga  kirishning o ‘ziga xos sh artlari  m avjud:
1)  n ik o h la n u v c h ila m in g   n ikoh  yoshiga  yetganligi;
2)  n ik o h la n u v c h ila m in g   o ‘zaro   roziligi;
3)  n i k o h la n u v c h ila m in g   r u h iy   va  tib b iy  j ih a td a n   s o g ‘lo m -
ligi;
4)  n ik o h n i  tegishli  q o n u n   talab lari  asosida  rasm iylashtirilishi 
va h.k.
A m m o   n ik o h n in g   q a n c h a lik   m u q ad d a s  ekanligi,  u n in g  tegishli 
ta la b la r   va  r a s m - r u s u m la r g a   a s o sa n   tu z ilg a n lig ig a   q a ra m a y , 
n ik o h n in g   tu g atilish i  h o latla ri  h am   u c h ra m o q d a .  N ik o h la n g a n  
subyektlarning  (er va x o tin )  o ‘z aro  xarak terin in g  t o ‘g‘ri  kelm asligi, 
tu rm u sh d a g i  q iy in ch ilik larg a  d o sh   b e ro lm aslik ,  e r  va  x o tin d a n  
b irin in g   surunkali  spirtli  ich im lik la r  iste’m ol  qilishi,  u la rd a n   b in ­
ning  u z o q   m u d d atg a  o z o d lik d a n   m ah ru m   qilinishi,  farzandsizlik, 
u lar  o ‘rtasid a  x iy o n atn in g   yuz  berishi,  oilaga,  bolalarga  n isb atan  
befarq  m u n o sa b a td a  b o ‘lishi  kabi  h o latla r nik o h n i tugatishga sabab 
b o ‘lm o q d a.
O ilav iy -h u q u q iy   m u n o sab atlarg a  d o ir  ish lar  (nizolar)  tasnif- 
lan g a n d a   n ik o h n in g   tugatilishi  bilan  b o g ‘liq  ishlar  deganda:
•  n ik o h d an   ajratish  (O ila  kodeksining  4 0 -m o d d a si);
•  n ik o h n i  b e k o r  qilish  (O ila  kodeksining  4 3 -m o d d asi);
• n ik o h n i  haqiqiy  em as  deb  to p ish   (O ila  kodeksining  5 0 -m o d - 
dasi);
•  e r-x o tin n in g   m o l-m u lk in i  b o ‘lish  (O ila  kodeksining 2 7 -m o d - 
dasi);
•  n ikoh  sh a rtn o m a sin i  o ‘zgartirish,  b e k o r  qilish  yoki  haqiqiy 
em as deb to p ish   (O ila  kodeksining 32—3 3 -m o d d a lari)g a  oid  ishlar 
n azard a tutiladi.
N ik o h n in g   tugatilishi  bilan  b o g ‘liq  ishlarning  taalluqliligi  ikki 
guruhga:  F u q aro lik   h o lati  d a lo la tn o m a la rin i  qayd  etish  ( F H D Y ) 1 
va sud  o rg an larid a  к о ‘rib,  hal  qilishga b o ‘linadi.
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a s i  O ila   k o d e k s in in g   7 -b o b i  (3 7 — 
5 6 -m o d d a la r)  n ik o h n in g   tugatilish  asoslari,  tu rlari  va tartib ig a b a- 
g ‘ishlangan.
1  B undan  keyin  m a tn d a  « F uqarolik  holati  d alo latn o m alarin i  qayd  etish» 
«FH D Y »  deb  yuritiladi.
165

---

0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  O ila   k o d e k s in in g   3 7 -m o d d a s id a  
b elg ilan g an   n ik o h n in g   tu g atilish   aso slari,  sh u n in g d e k ,  4 9 -m o d - 
d a sid a   belg ilan g an   n ik o h n i  h a q iq iy   e m a s,  d eb   to p is h   asoslariga 
k o ‘ra:
•  birinchidan,  e r-x o tin d a n   b irin in g   v afo ti  yoki  sud  u la rd a n  
birini  vafot  etgan  deb  e ’lon  qilinishi  m u n o sa b a ti  bilan   n ik o h n in g  
b e k o r  q ilinishi;
•  ik k in c h id a n ,  su d   to m o n id a n   m u o m a la g a   la y o q a ts iz   d e b  
topilgan e r yoki x o tinning vasiysi bergan arizaga m uvofiq n ikohning 
b e k o r  q ilinishi;
e  uch in c h id a n ,  n ik o h   e r- x o tin d a n   b iri  yoki  h a r   ik k isin in g  
arizasiga  m uvofiq  n ik o h d an   ajratilishi;
•  t o ‘rtinchidan,  nik o h n i  haqiqiy  em as  deb  to p ilish i  o q ib atid a 
nik o h n in g   tugatilishi.
0 ‘zbekiston  R espublikasi  O ila  kodeksining  42,  4 3 -m o d d a sid a  
k o ‘rsatilgan  q o id a la rd a n   kelib  c h iq ib ,  fuq aro lik   h o lati  d a lo la t­
nom alarini qayd etish organlariga tegishli b o ‘lgan  n ik o h d an  ajratish 
h o latlari:
1)  voyaga  y e tm a g a n   b o la la ri  b o ‘lm a g a n   e r- x o tin   n ik o h d a n  
ajratishga  o ‘z aro   rozi  b o ‘lsalar;
2)  ag ar  e r-x o tin d a n   biri  sud  to m o n id a n   b e d a ra k   y o ‘qolgan 
deb  top ilg an   b o ‘lsa;
3)  sud  to m o n id a n   ru h iy a ti  bu zilish i  (ru h iy   kasalligi  yoki  a q li 
z a iflig i)  s a b a b li  m u o m a la g a   la y o q a ts iz   d e b   to p ilg a n   b o ‘lsa;
4)  so d ir  qilgan  jin o y a ti  u c h u n   u c h   y ild an   k am   b o ‘lm a g a n  
m u d d atg a   o z o d lik d a n   m a h ru m   q ilin g an   b o ‘lsa,  o ‘rta d a   voyaga 
y e tm a g an   bolalari  b o rlig id a n   q a t’i  n a z a r,  e r-x o tin d a n   b irin in g  
arizasiga k o ‘ra.
A gar  b o lalar  h aq id a ,  e r-x o tin n in g   birgalikdagi  u m u m iy   m o l- 
m ulkini b o ‘lish h aq id a yoki yordam ga m u h to j,  m eh n atg a layoqatsiz 
er  (xotin)ga  t a ’m in o t  berish  u c h u n   m ab lag ‘  t o ‘lash  h a q id a   nizo 
m avjud  b o ‘lsa,  u lar  n ik o h d an   sud  tartib id a   ajratiladi.
B unday h o llard a arizaga q o ‘sh im c h a   ravishda quyidagilar ilova 
qilinadi:
•  e r   ( x o ti n ) n i n g   m u o m a la g a   la y o q a ts iz   y o x u d   b e d a r a k  
y o ‘q o lg an   deb  to p ilg an lig i  t o ‘g ‘risida  q o n u n iy   k u ch g a  kirgan  sud 
q a ro ri;
166

---

•  e r  (x o tin )n in g   u c h   y ildan  kam   b o ‘lm agan  m u d d atg a  o z o d ­
likdan  m ah ru m   qilinganligi  t o ‘g ‘risida  q o n u n iy   k u chga  kirgan  sud 
h u k m id a n   k o ‘c h irm a ,  sh u n in g d e k ,  su d lan g an   e r  (x o tin )n in g   n i­
k o h d a n   ajratishga  o ‘rta d a   bolalari  va  m o l-m u lk i  yuzasidan  nizo 
y o ‘qligi  t o ‘g ‘risidagi  roziligi.
S o d ir  q ilin g a n   jin o y a ti  u c h u n   u c h   y ild a n   k am   b o ‘lm a g a n  
m u d d atg a o z o d lik d a n   m ah ru m   qilinib, ja z o n i  o zo d lik d an   m ah ru m  
etish jo y id a   o ‘tay o tg a n   shaxs  bilan   n ik o h d an   ajralishni  xohlovchi 
e r  (x o tin )  o ‘z  a rizasid a  su d la n g a n   shaxsning  ja z o n i  o ‘tay o tg an  
jo y in i  ko ‘rsatishi  lozim .  A rizani  qabul  qilgan  F H D Y   organi  shu 
k u n iy o q   bu   t o ‘g ‘rid a   ja z o n i  ijro  etish  m uassasasiga  x ab a rn o m a  
j o ‘n a ta d i.
M u a s s a s a   m a ’m u r iy a ti  x a b a r n o m a n i  o lg a c h ,  ik k i  h a fta  
m o b ay n id a  m a h k u m n in g   a rizach i  bilan  o ‘rta d a   bo lalar  va  m ol- 
m u lk   to ‘g ‘risida  nizosi  y o ‘qligi  h a q id a   y o z m a   ravishda  bildirish- 
n o m a s in i  ta s d iq la b ,  F H D Y   o rg a n ig a   j o ‘n a ta d i.  M a h k u m n in g  
n ik o h d an   ajratishga  roziligi  olin g ach ,  o ‘rta d a  b o lala r va m o l-m u lk  
yuzasidan  nizolari  y o ‘q  b o ig a n d a ,  F H D Y   organi  ariza  beruvchi 
ish tiro k id a  n ik o h d a n   ajratishni  qayd  etadi.
0 ‘z a ro   b o la la ri  va  m u lk iy   n iz o la ri  b o ‘lm a g a n   h a m d a   u ch  
y ild a n   k am   b o ‘lm a g a n   m u d d a tg a   o z o d lik d a n   m a h ru m   q ilin g a n  
sh a x sla rn i  n ik o h d a n   a jra tish   e r-x o tin n in g  o ‘z a ro   roziligiga  k o ‘ra: 
u m u m iy   q o id a la r  a so sid a   F H D Y   o rg a n la ri  to m o n id a n   am a lg a  
o s h irila d i.
S udning e r-x o tin d a n  birining bedarak y o ‘qolgan deb topilganligi 
t o ‘g ‘risidagi  qaro ri  b o ‘y ich a   n ik o h d a n   ajratish  e r  yoki  x o tin d an  
b irin in g  tu ra r joyidagi  F H D Y  o rgani to m o n id a n  am alga oshiriladi. 
S ud  to m o n id a n   b e d a ra k   y o ‘q o lg an   d e b   to p ilg a n   shaxs  q ay tib  
k e lg a n d a   u n in g   m u ro ja a ti  b o ‘y ic h a   F H D Y   o rg a n i  u n g a   h am  
n ik o h d an  ajralganlik h a q id a  guvoh n o m a  beradi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi O ila kodeksining 42-m oddasiga ko ‘ra, 
e r-x o tin   o ‘rtasid a  m e h n a tg a   layoqatsiz  m u h to j  e r  yoki  xotinga 
m oddiy ta ’m in o t berish  to ‘g ‘risida yoki u lam in g  birgalikda um um iy 
m ulki  b o ig a n   m o l-m u lk n i b o iis h  t o ‘g ‘risida  nizo b o ig a n  taq d ird a  
e r-x o tin  yoki  u lard a n  biri  n ik o h d an   ajratish to ‘g ‘risidagi ariza bilan 
sudga m u rojaat etishga haqli.
167

---

N ik o h n in g  tugatilishi bilan bog‘liq ishlarning sudlovligi deganda 
nikoh m unosabatlariga oid nizoli  ishlarning m uayyan sud b o ‘g‘inlari 
h a m d a  h u d udiy sudlovlik qoidalariga asosan  hal qilinishiga aytiladi.
B edarak  y o ‘qolgan  d eb   yoxud  ru h iy   h o la tin in g   buzilganligi 
(ru h iy   kasalligi  yoki  aqli  zaifligi)  sababli  m u o m alag a  layoqatsiz 
deb  to p ilg an   shaxslar,  sh u n in g d e k ,  u c h   yildan  kam   b o ‘lm ag an  
m uddatga ozodlikdan  m ah ru m  etishga h ukm  qilingan shaxslar bilan 
nik o h n i  b e k o r  qilish  haqidagi  d a ’volar,  d a ’v ogarning  xohishiga 
q arab ,  u n in g   yashash jo y id a   k o ‘rilishi  m u m k in .
0 ‘zb ekiston  R espublikasi  F u q a ro lik   p rotsessual  kodeksining 
241-m oddasida k o ‘rsatilgan d a ’vogarning tanlashi b o ‘yicha sudlovlik 
qo id alarig a  k o ‘ra,  ag ar  d a ’vo g arn in g   voyaga  y e tm a g an   bolalari 
borligi,  sh u n in g d ek ,  nogironligi  yoki  og ‘ir kasalligi  tufayli  u ja v o b ­
gar  yashab  tu rg a n  joydagi  fuqarolik  ishlari  b o ‘yicha  tu m a n la ra ro , 
tu m a n   (sh a h a r)  sudiga  b orishga  qiynalsa,  n ik o h n i  b e k o r  qilish 
to ‘g ‘risidagi d a ’volar d a ’vogam ing yashaydigan jo y id a  q o ‘zg‘atilishi 
mumkin.
N ik o h n i  haq iq iy   em as  deb  to p ish   t o ‘g ‘risidagi  ishlarning  su d ­
lovligi  u m u m iy  q o idaga k o ‘ra, javo b g arn in g  yashash joyidagi  sudga 
teg ish li  b o ‘lib ,  fu q a ro lik   ish la ri  b o ‘y ic h a   tu m a n la r a r o   s u d la r 
to m o n id a n   k o ‘rib  hal  qilinadi.
20.2.  Nikohni  tugatish  bilan  bogMiq  ishlarni  sudda 
mazmunan  ko^ish  va  ish  bo4yicha  hal  qiluv 
qarori  chiqarish
B olalar  tarbiyasi,  eng  a w a lo ,  o ilad a  vujudga  keladi  va  shakl- 
lanadi.  S hu bois  P rezid en tim iz  I.A.  K arim ov o ‘z  m a ’ruzasida  «har 
qaysi  m illatn in g   o ‘ziga  xos  m a ’naviyatini  sh ak llan tirish   va  yuksal- 
tirish d a ,  h e c h   sh u b hasiz,  o ila n in g   o ‘rni  va  t a ’siri  beq iy o sd ir» 1, 
deb  t a ’kidlagan.
C h u n k i  h a r  b ir  b o lan in g   m a ’naviy  o lam i  o ilad a  q a ro r  to p g an  
insoniy fazilatlarga,  oiladagi  m uhitga qarab belgilanadi va rivojlanadi. 
O ilada o ta -o n a la r va b o lala r o ‘rtasidagi  m u n o sa b a tla r m u h im   o ‘rin 
tu ta d i,  oilan in g   m u stah k am lig i,  b arqarorligi,  tu rm u sh n in g   faro - 
vonligi,  axloqiy  q ad riy atlarn in g   ustuvorligi,  ayniqsa,  o ta -o n a   va 
b o lalar  o ‘rtasidagi  m u n o sa b a tla rn in g   uyg‘unlashuviga  olib  keladi.
1  LA   Karimov.  Yuksak  m a ’naviyat  —  yengilm as kuch.  Т .,  «M a’naviyat»,  2008, 
52-bet.
168

---

O ilaning  asosi ni  n ik o h   tashkil  etadi.  S hu  sababli  o ilani  saqlab 
q o lis h ,  u n in g   m u q a d d a s lig in i  e ’t ir o f   e tis h   b a rc h a n in g   b u rc h i 
sanaladi.  S u dlar to m o n id a n   nik o h n i  tugatishga o id  ishlar,  xususan, 
nikohdan ajratish talablari ko ^ilay o tg an d a oilaning davlat va jam iyat 
h im o y a s id a   e k a n lig i,  o ila v iy   m u n o s a b a t la r n i n g   o ‘z ig a   x o s 
xususiyatlari  m avjudligi,  oilan in g   kelajak  poydevori  ekanligi  kabi 
jih a tla ri  e ’tib o rd a n   c h e td a   qolm asligi  lozim .
B arch a  fu q aro lik   ishlari  kabi  n ik o h n i  tu g atish g a   oid  ish la r 
b o ‘y ic h a   su d   ja ra y o n i  ish  q o ‘zg‘atish  o rq ali  b o sh la n a d i  va  ish 
m a z m u n a n   k o ‘rilib,  sud  q a ro rin in g   ijro  etilishi  bilan  y ak unlangan 
h iso b lan ad i.
N ik o h n i  b e k o r  q ilish ,  n ik o h d a n   a jra tis h ,  n ik o h n i  h a q iq iy  
em as,  deb to p ish  to ‘g ‘risidagi  d a ’vo talablari yuzasidan beriladigan 
d a ’vo  arizalari  F u q a ro lik   protsessual  kodeksining  149-m oddasida 
k o ‘rsatilgan  ta la b la r  b o ‘y ich a  rasm iylashtiriladi.  A lb atta,  ushbu 
toifadagi  ishlar b o ‘yicha sudga  m urojaat qilishda ishning m oddiy va 
protsessual-huquqiy xususiyatlarga ega ekanligini nazarda tutish zarur.
N ik o h n i  b e k o r  q ilish ,  n ik o h d a n   a jra tis h ,  n ik o h n i  h a q iq iy  
em as,  deb  to p ish   t o ‘g‘risidagi  d a ’vo  talablari  yuzasidan  su d d a  ish 
q o ‘zg‘atishda  F u q arolik protsessual  kodeksining 97,  152,  154-m od- 
d alarid a  k o ‘rsatilgan  talab larg a  rioya  qilinadi  h a m d a   F u q aro lik  
protsessual  k o d ek sin in g   1 5 1-m oddasiga  aso san   fu q aro lik   ishini 
q o ‘zg‘atish  haqidagi  ajrim   ch iq arilad i.
F u q a ro lik  protsessual kodeksining  160-m oddasiga k o ‘ra,  sudya 
ishni sudda ko ‘rishga tayyorlash yuzasidan qilgan  harakatlarini ajrim 
shaklida  rasm iylashtiradi.  A sosan  ishni  su d d a   k o ‘rishga tayyorlash 
b o sq ich id a  n ik o h d an   ajratish  to ‘g ‘risidagi  ishlarni  sudga  q a d a r  hal 
qilish  im koniyati  m avjud yoki  m avjud em asligi,  oilani saqlab qolish 
im ko n iy ati  ta ’m inlanganligi  o ‘rganilishi  shart.
Fuqarolik protsessual kodeksining  161-m oddasiga b in o an , sudya 
ishni  yetarli  d a ra jad a   tay y o rlan g an   deb  to p g ac h ,  u ni  sud  m ajlisida 
k o ‘rishga tay in lash   to ‘g ‘risida  ajrim  c h iq a rad i,  taraflar va  protsess- 
ning b o sh q a ishtirokchilariga ishni k o ‘rish vaqti va joyi haq id a m a ’­
lum   qiladi.  S hu  ta riq a   ish  sud  m ajlisida  m az m u n a n   k o ‘riladi.
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  O ila  k o d e k s in in g   4 0 -m o d d a s ig a  
m u v o fiq ,  n ik o h d a n   su d   ta rtib id a   a jra tish   q u y id a g ic h a   am alga 
o shiriladi:
e  n ik o h d a n   ajratish   t o ‘g ‘risidagi  ishlar  sud  to m o n id a n   0 ‘zbe- 
kiston  R espublikasi  F u q aro lik  protsessual  kodeksida d a ’vo ishlarini 
hal  qilish  u c h u n   belgilangan  ta rtib d a   k o ‘rib  ch iq ilad i.  Sud  ishning
169

---

k o ‘rilishini keyinga qoldirib, er-xotinga yarashish u c h u n  olti oygacha 
m u d d at  tayinlashga  haqli.
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  O ila   k o d e k s in in g   4 1 -m o d d a sig a  
b in o a n ,  su d n in g   n ik o h d a n   a jra tish   asoslari  b elg ilan g an   b o ‘lib, 
a g ar  sud  e r  va  x o tin n in g   b u n d a n   b u y o n   birgalikda  yashashiga  va 
o ilani  saqlab  qolishga  im k o n iy at  y o ‘q  deb  to p sa ,  u la m i  n ik o h d an  
a jratad i.
0 ‘zbekiston  Respublikasi O ila kodeksining 39-m oddasiga ko ‘ra, 
e m in g   n ik o h d an   ajratish   t o ‘g ‘risida  talab   q o ‘yishini  m a n   etad ig an  
h o lla r quyidagi asoslar m avjud b o ‘lganda,  y a ’ni  xo tin in in g  h o m ila- 
d o rlik   v aq tid a  va  bo la  tu g ‘ilganidan  keyin  b ir  yil  m o b ay n id a  e r 
x o tin in in g  roziligisiz n ik o h d an   ajratish to ‘g ‘risida  ish  q o ‘zg‘atishga 
haqli  em as.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  O ila kodeksining 44-m oddasiga k o ‘ra, 
n ik o h d a n   ajratish  to ‘g ‘risida  hal  qiluv  q a ro ri  c h iq a rish   vaq tid a 
su d   to m o n id a n   h a l  e tila d ig a n   m a s a la la r   b e lg ila n g a n   b o ‘lib, 
n ikohdan sud tartibida ajratilayotganda e r va xotin voyaga yetm agan 
bolalari  kim bilan yashashi,  bolalarga va (yoki)  m eh n atg a layoqatsiz, 
yordam ga  m u h to j  e r  yoki  xo tin g a  t a ’m in o t  berish  u c h u n   m ab lag 1 
t o ‘lash   ta r tib i,  b u   m a b la g ‘n in g   m iq d o r i  y o x u d   e r - x o tin n in g  
u m u m iy   m o l-m u lk in i  b o ‘lishga  d o ir  k elishuvni  k o ‘rib  c h iq ish  
u c h u n  sudga taq d im   qilishlari  m u m k in .  A gar y u q o rid a  k o ‘rsatilgan 
m asalalar  b o ‘y ich a  e r  va  x o tin   o ‘rtasid a  kelishuv  b o im a g a n   ta q ­
d ird a ,  s h u n in g d e k ,  u s h b u   k e lish u v   b o la la r   y o k i  e r - x o tin d a n  
b irin in g   m an faatlariga  zid  ekanligi  an iq la n g an   ta q d ird a   sud:
•  n ik o h d an   a jratilg an d an   keyin  voyaga  y etm ag an   b o lala r  o ta- 
o n asin in g   qaysi  biri  bilan  yashashini  aniqlashi;
• voyaga yetm agan bolalarga t a ’m in o t berish  u c h u n  o ta -o n a n in g  
qaysi  b irid an  va q a n c h a   m iq d o rd a  a lim e n t u n d irilish in i  aniqlashi;
•   e r  va  x o tin n in g   (u la rd an   b irin in g )  talabiga  k o ‘ra,  u larn in g  
birgalikdagi  m ulki  b o ‘lgan  m o l-m u lk n i  b o ‘lishi;
•  e r  (x o tin )d a n   t a ’m in o t  olishga  haqli  b o ‘lgan  x o tin   (er)n in g  
talabiga  k o ‘ra a n a  shu t a ’m in o t  m iq d o rin i belgilashi shart.
M o l-m u lk n i  b o ‘1 ish  u c h in c h i  shaxslarning  m an faatig a  d ax ld o r 
b o ‘lgan  hollarda sud  m o l-m u lk n i b o ‘lish talabini alo h id a ish yuritish 
u c h u n   a jr a ta d i.  N i k o h d a n   a jr a tis h   t o ‘g ‘r is id a g i  ish   k o ‘rib  
chiqilayotganida to ‘yni o ‘tkazishga ketgan sarf-xarajatlam i undirish 
haqidagi  ta la b la r  q a n o a tlan tirilm a y d i.
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  O ila  k o d e k s in in g   4 5 -m o d d a s ig a  
b in o a n ,  s u d n in g   n ik o h d a n   a jra tish   h a q id a   hal  q ilu v   q a ro rin i
170

---

c h iq a rish id a   davlat  boji  m iq d o rin i  belgilash  asoslari  belgilangan 
b o i ib ,  bunga k o ‘ra,  sud  n ik o h d an  ajratish  haq id a hal qiluv q arorini 
chiqarish  paytida  n ik o h d an  ajratish to ‘g ‘risidagi  hal qiluv q aroridan 
nusxa  b e rila y o tg a n d a   e r-x o tin n in g   h a r  ikkisi  yoki  u la rd a n   biri 
to ia y d ig a n   davlat  boji  m iq d o rin i  belgilashi  lozim .  A gar  sud  bu 
b o jn i  e r-x o tin n in g   h a r   ik k isid an   u n d iris h n i  lo zim   d eb   to p sa , 
u la m in g   h a r  biri  to ia y d ig a n   boj  m iq d o rin i  belgilaydi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi Oila kodeksining 46-m oddasiga muvofiq, 
nik o h d an   ajratilganda  e r  (xotin)ning  o ‘z  fam iliyasini  o ‘zgartirishi 
asoslari ko ‘rsatib o ‘tilgan b o iib ,  nikohga kirish vaqtida o ‘z familiyasini 
o ‘zg a rtirg a n   e r  (x o tin )  n ik o h d a n   a jra tilg a n d a n   keyin  h a m   shu 
familiyada qolishga haqli yoxud uning xohishiga binoan, sud tom onidan 
nikohdan ajratish to ‘g‘risidagi qaror chiqarilayotganda unga nikohgacha 
b o ig a n   familiyasi  qaytarilishi  m um kin.
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  O ila  k o d e k s in in g   4 7 -m o d d a s ig a  
aso san ,  n ik o h d an   ajratilganda  n ik o h n in g  tu g atilish  vaqti  n ik o h d an  
fuqarolik holati dalolatnom alarini qayd etish organlarida ajratilganda 
fuqarolik  h o lati  d a lo la tn o m a la rin i  qayd  etish  o rg an id a  n ik o h d an  
ajratilganlik ro ‘yxatga olingan k u n d a n ,  n ik o h d an  sudda ajratilganda 
esa,  su d n in g   hal  qiluv  qaro ri  q o n u n iy   kuchga  kirgan  va  F H D Y  
o rg an id a  ro ‘y x atd an   o ‘tk azilg an d an   boshlab  n ik o h   tugatiladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  O ila kodeksining 48-m oddasiga k o ‘ra, 
sud to m o n id a n  vafot etgan deb e ’lon qilingan yoki b e d arak  y o ‘qol- 
g a n   d eb   to p ilg an   e r  (x o tin )  q ay tib   kelgan  h o lla rd a   n ik o h n in g  
tiklanish  asoslari  k o ‘rsatib  o ‘tilgan  b o ‘lib,  ya’ni  sud to m o n id an   vafot 
etgan  deb  e ’lon  qilingan  yoki  b e d a ra k   y o ‘qolgan  deb  top ilg an   e r 
(x o tin )  qaytib  kelgan  va  tegishli  q a ro rla ri  b e k o r  q ilin g an   h o l­
larda,  nikoh er-x o tin n in g  birgalikdagi arizasiga k o ‘ra fuqarolik holati 
d a lo la tn o m a la rin i qayd etish organi to m o n id a n  tiklanishi  m um kin. 
A g a r  e r  (x o tin )  y angi  n ik o h g a   k irg a n   b o ‘lsa,  n ik o h n i  tik la sh  
m u m k in   em as.
20.3.  Nikohni  haqiqiy  emas  deb  topish  uchun  asoslar, 
uning  huquqiy  oqibatlari
0 ‘zbekiston  Respublikasi  O ila kodeksining 8-bobi  nikohni h a q i­
qiy  em as  d e b   to p ish   m asalalariga  b a g ‘ishlangan.
0 ‘z b e k isto n   R esp u b lik asi  O ila  k o d e k sin in g   4 9 -m o d d a sig a  
m uvofiq,  n ik o h n i  haqiqiy  em as  deb  to p ish   asoslari  belgilangan 
b o i ib ,  n ikoh  quyidagi  h o lla rd a   haq iq iy   em as  deb  topiladi:
171

---

•  O ila  kodek sin in g   14— 1 6 -m o d d a larid a   belgilangan  sh a rtla r 
(n ik o h  tuzishning ixtiyoriyligi,  n ikoh yoshi,  n ikoh tuzishga m onelik 
q ilad ig an   h o la tla r)  buzilganda;
• soxta  n ikoh  tu zilg an d a,  y a ’ni  e r-x o tin   yoki  u la rd a n   biri  oila 
q urish  m aqsadini  k o ‘zlam ay   n ik o h   qayd  qildirganda;
• nikohlanuvchi  shaxslardan  biri  tanosil  kasalligi yoki  odam n in g  
im m u n itet  tanqisligi  virusi  (OFV  kasalligi)  borligini  ikkinchisidan 
yashirganda,  agar  ikkinchisi  sudga  shu n d ay   talab  bilan  m urojaat 
etsa.
0 ‘zbekiston  Respublikasi O ila kodeksining 50-m oddasiga k o ‘ra, 
n ik o h n i  haqiqiy em as deb to p ish  tartib i belgilangan b o ‘lib,  nik o h n i 
haq iq iy   em as  d e b   to p ish   faq at  sud  ta rtib id a   am alga  oshiriladi. 
N ik o h n i  haqiqiy em as deb  to p ish   h a q id a  su d n in g   q o n u n iy   kuchga 
kirgan  hal  qiluv  q a ro rid a n   nusxa  b erilay o tg an d a  p asp o rtg a  yoki 
shaxsni  tasdiqlovchi  b o sh q a  hujjatga  tegishli  belgi  q o ‘yiladi.
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  O ila   k o d e k s in in g   5 1 -m o d d a sig a  
b in o a n ,  n ik o h   y oshiga  y e tm a g an   shaxs  b ila n   tu zilg a n   n ik o h   hali 
n ik o h   yoshiga y e tm a y  n ik o h g a  kirgan  shax sn in g   m a n fa a tla ri  talab  
qilg an   h o lla rd a   h a q iq iy   e m a s,  d e b   to p ilish i  m u m k in .  B u n d a y  
n ik o h n i  haqiqiy em as,  deb to p ish n i  n ik o h  yoshiga yetm ay  nikohga 
kirgan  shaxs,  u n in g   o n a -o ta s i  yoki  h o m iy si,  sh u n in g d e k ,  vasiylik 
va  h o m iy lik   o rg a n i  h a m d a   p ro k u ro r  tala b   qilishga  h a q lid ir.  Ish 
su d d a   hal  q ilin ish   p a y tig a ch a   e r  yoki  x o tin   n ik o h   yoshiga  yetgan 
b o ‘lsa,  n ik o h   faq at  u n in g   ta la b i  b ila n   h a q iq iy   e m a s,  d e b   to p ilish i 
m u m k in .
E r-x o tin d a n   biri  n ik o h   yoshiga  yetm aganligi  tufayli  nik o h n i 
haqiqiy  em as,  deb  to p ish   t o ‘g ‘risidagi  ish,  ag ar  e r-x o tin   (u la rd an  
biri)  ish sudda k o ‘rilayotgan p ay td a n ikoh yoshiga y etm ag an  b o is a , 
vasiylik va hom iylik organ in in g   ishtirokida  k o ‘rib chiqiladi.
A gar  ish  hal  qilinish  pay tig ach a  n ik o h n i  tu zish   u c h u n   m o n elik  
qiladigan  h o la tla r tugagan  b o i s a ,  sud  nik o h n i  o ‘sh a  h o la tla r tu g a- 
gan  p a y td a n   boshlab  haqiqiy  deb  to p ish g a  haqli.  O ila  kodeksining 
1 6 -m oddasida  ko ‘rsatilgan  asoslar  b o ‘y ich a   n ik o h n i  haq iq iy   em as 
deb  to p ish n i  e r-x o tin ,  shu  n ik o h n in g   tuzilishi  natijasida  h u quqlari 
buzilgan  shaxslar,  sh u n in g d ek ,  vasiylik va  h o m iy lik   o rgani  h a m d a  
p ro k u ro r  talab   qilishga  haqlidir.
M uom alaga layoqatsiz deb topilgan shaxs bilan tuzilgan nikohni 
haqiqiy em as,  deb to p ish  t o ‘g ‘risidagi  ishni sud vasiylik va  hom iylik 
organi  ishtirokida ko ‘rib chiqadi.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  O ila ko-
17 2

---

deksining  5 3 -m o d d asig a  m uvofiq,  m ajburlab  tu zilgan  n ikoh ja b r- 
lan u v c h i  yoki  p ro k u ro rn in g   arizasi  b o ‘y ich a   haq iq iy   em as  deb 
topilishi  m um kin.
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  O ila   k o d e k s in in g   5 4 -m o d d a s ig a  
aso sa n ,  e r-x o tin   soxta  n ikoh  qayd  q ild irg an   va  oila  q u rm a g a n  
b o ‘lishsa,  nikoh  haqiqiy em as,  deb topilishi  m um kin.  Soxta nikohni 
haqiqiy em as,  deb to p ish n i  p ro k u ro r talab  qilishga h aqli,  e r (xotin) 
oila  q urish  m aqsadisiz  n ikohga  kirgan  h o llarda  esa,  b u n d a y   talab 
x o tin   (er)  to m o n id a n   h am   q o ‘yilishi  m u m k in .
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  O ila  k o d e k s in in g   5 5 -m o d d a s ig a  
m uvofiq,  n ik o h n i  haqiqiy  em as,  deb  hisoblash  vaqti  sud  to m o ­
n id a n   haqiqiy  em as  deb  to p ilg an   n ik o h   tuzilgan  v aq tid an   boshlab 
haqiqiy  em as,  d e b   hisoblanadi.
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  O ila  k o d e k s in in g   5 6 -m o d d a s ig a  
b in o a n ,  n ik o h n i  h a q iq iy   e m a s,  d e b   to p ish   o q ib atla ri  k o ‘rsatib 
o ‘tilg an   b o ‘lib,  haq iq iy   em as  deb  to p ilg an   n ik o h   e r-x o tin   u c h u n  
O ila  k o d e k s id a   b e lg ila n g a n   shax siy   va  m u lk iy   h u q u q   h a m d a  
m ajburiyatlarni  vujudga  keltirm aydi.
N ik o h i  haqiqiy em as,  deb topilgan shaxslarning m ulkiy huquqiy 
m u n o sab atlari  0 ‘zb ekiston  R espublikasi  F u q a ro lik   kodeksi  bilan 
tartib g a  solinadi.  N ik o h n in g   haqiqiy  em as,  deb  topilishi  sh u n d a y  
n ik o h d a n   tu g ‘ilgan  yoki  n ikoh  haqiqiy  em as  deb  top ilg an   kun d an  
keyin  u c h   yuz  kun  ichida  tu g ‘ilgan  b o lala m in g   h u q uqlariga  t a ’sir 
e tm ay d i.
Sud  nikohni  haqiqiy em as deb topish t o ‘g ‘risida hal  qiluv qarori 
c h iq a ris h d a   s h u n d a y   n ik o h   tu z ilish i  b ila n   h u q u q i  b u zilg an   e r 
(xotin)ni  (insofli  e r  (x otin)ni)  ushbu  kodeksning  118  va  119-m od- 
dalariga  m uvofiq  x o tin   yoki  erid an   t a ’m in o t  olish  huquqiga  ega 
deb  to p ish g a  h aq lid ir,  n ik o h n i  haqiqiy  em as,  deb  to p ish   vaqtiga 
q a d a r  birgalikda  o rttirilg a n   m o l-m u lk n i  boNishga  n isb a ta n   esa, 
ushbu  kodeksning 23,  27 va  2 8 -m o d d alarid a belgilangan  qoidalarni 
ta tb iq   etishga,  sh u n in g d e k ,  n ikoh  sh a rtn o m a sin i  to ‘la  yoki  qism an 
haqiqiy  deb  to p ish g a  haqlidir.
Insofli e r (xotin)  o ‘ziga yetkazilgan  m oddiy va m a'n a v iy  zararni 
q o p lash n i  fuqarolik  q o n u n   hujjatlarida  n a z ard a   tu tilg an   q o id alar 
b o ‘yicha talab  qilishga haqli.  Insofli  e r (xotin)  n ikoh  haqiqiy em as, 
d e b   to p ilg a n d a ,  n ik o h   tu zish   davlat  r o ‘yxatiga  o lin g a n   vaq td a 
tan la g an   fam iliyasini  saqlab  qolishga  haqlidir.