Taalluqlilik tushunchasi fu q aro lam in g h u q u q va m anfaatlarini
h im o y a q ilish n in g sh akllarini belgilaydi. C h u n k i hozirgi k u n d a
jis m o n iy va y u rid ik sh a x sla rn in g b u zilg an va n iz o la sh a y o tg a n
su b y ek tiv h u q u q la ri va u la rn in g q o n u n b ila n q o ‘riq la n a d ig a n
m an fa atlarin i h im o y a qilish vakolatiga ega boMgan b ir q a to r davlat
o rg an lari va ja m o a t tashkilotlari m avjud. B ularning vakolatlarini
b ir-b irid an ajratib olishda ishlarning taalluqliligi asosiy rol o ‘ynaydi.
M aM umki, «Sud, p ro k u ra tu ra , ho k im lik larn in g boM imlari, kasaba
uyushm asi tash k ilo tla ri, h a k a m lar sudi h a m d a fuqarolik ishlarini
ko ‘rish va hal qilishga vakolatli boMgan boshqa tashkilotlar fuqarolik
ishlarini k o ‘rib hal qiluvchi o rg an la r h iso b la n a d i» 1.
A gar ish n in g taalluqliligi nizosizlikka aso san belgilansa, bu
taallu qlilikning u m u m iy m ezo n lari deb atalad i va b u n d a y talab lar
asosan F H D Y organlari to m o n id an hal etiladi. Bunga F H D Y organi
to m o n id an otalikni belgilash to ‘g‘risida bolaning onasi bilan nikohda
boM magan shaxsning birgalikda ariza berishi m isol boMadi.
'Sh.Sh. Shorahmetov. 0 ‘zbekiston Respublikasining fuqarolik protsessual huquqi.
D arslik. Т ., «Adolat», 2001, 125-bet.
189
A gar taalluqlilik taraflar o ‘rtasida n izo n in g m avjudligi bilan
b o g ‘liq ravishda belgilansa, b u taalluqlilikning m axsus m ezonlari
deb atalib , b u n d a y ta la b la r sud o rq ali hal etiladi. M asalan , e r
yoki x o tin d a n b iro rta s in in g tala b i b o ‘y ic h a n ik o h d a n a jra tish
to ‘g ‘risidagi tala b n in g nizoliligi yoxud otalik n i belgilash t o ‘g ‘risida
b ir to m o n n in g a riz a si b o ‘lm asligi b u n d a y ta la b la rn in g sud g a
taalluqliligidan dalo lat beradi.
B iz n in g fik r im iz c h a , ta a llu q lilik n in g u m u m iy va m a x su s
m ezo n lari buzilgan h u q u q n i q a n d a y him o y a qilishning shakllarini
belgilashga xizm at qiladi. Lekin oila huq u q ig a oid n izo la r ichida
sh u n d a y fuqarolik ishlari m avjudki, ularni hal qilish faqat sudga
taalluqlidir. B unday ishlarga n ik o h n i haqiqiy em as deb to p ish , o ta -
o n alik h u q u q id a n m ah ru m qilish, o ta -o n a lik h u q u q id a n m ah ru m
q ilm asd an tu rib , b olani olib q o ‘yish, o ta -o n a lik h u q u q in i tiklash
k ab ilar m isol boMadi. O talikni belgilash t o ‘g ‘risidagi ish larn in g
ta a llu q lilig in i F H D Y o rg a n i y o k i su d g a ta a llu q li is h la r d e b
tu rk u m la sh m u m k in .
O ila h u q u q i n o rm a larin in g qaysi biri buzilgan b o ‘lishiga q arab ,
ularn i him o y a qilish usullari h am tu rlic h a boMadi. S h u n g a k o ‘ra,
h im o y a q ilish sud to m o n id a n yoki m a ’m u riy ta rtib d a a m alg a
o shirilishi m u m k in 1.
B inobarin, oilaviy h u q u q larn i him o y a qilish sud to m o n id a n
fuqarolik sud ishlarini yuritish q o id alari b o ‘y ich a, ush b u kodeksda
n a z ard a tutilgan h o lla rd a esa, vasiylik va hom iylik o rg an lari yoki
b oshqa davlat o rg an lari to m o n id a n am alga oshiriladi ( 0 ‘zbekiston
Respublikasi O ila kodeksining 11-m oddasi).
O talikni belgilash to ‘g‘risidagi talab qaysi organga, y a ’ni F H D Y
organi yoki sudga yoxud su d n in g qaysi ish yuritish tu rig a taalluqli
boM ishidan q a t’i n azar, otalik n i belgilash t o ‘g ‘risida ish q o ‘zg‘atish
u c h u n yagona asos, bu — b o lan in g onasi bilan otaligi tax m in
qilinayotgan shaxs o ‘rtasida F H D Y organida qayd etilgan nikohning
boM masligidir. B oshqa h o la tla r esa, otalik n i belgilash t o ‘g ‘risidagi
ishlarni d a ’vo yoki alo h id a ish yuritish tartib id a k o ‘rib chiqilishiga
tu rlic h a t a ’sir qiladi. M asalan, b o lan in g 1968-yil 1-o k ta b rg ac h a
yoki u n d a n keyin tugMlganlik vaqti d a ’vo tartib id a ish yuritishga
im kon bersa, alo h id a tartib d a ish yuritishda esa ushbu san a otalikni
tan olish va o talik faktlarini belgilashga sabab boMadi.
1 0 ‘zbekiston Respublikasining O ila kodeksiga sharhlar. (Akad. H . R a h m o n
qulovning um um iy tahriri ostida). Т ., «Adolat», 2000, 33-bet.
190
O ta lik n i b e lg ila sh t o ‘g ‘risid ag i ta la b n in g F H D Y o rg a n ig a
taalluqli b o ‘lishi u c h u n quyidagi sh a rtla r m avjud b o ‘lishi kerak:
• b o lan in g onasi bilan o ‘zini b o lan in g otasi deb ta n olayotgan
shaxs o ‘rtasid a F H D Y o rganida qayd etilgan n ik o h n in g m avjud
em asligi;
• b o lan in g o n asi bilan o ‘zini b o laning otasi deb tan olayotgan
shaxsning birgalikdagi arizasining m avjudligi;
• o n a vafot etg an d a, o n a m u o m alag a layoqatsiz deb to p ilganda,
o n a n in g qayerdaligini aniqlash im koniyati b o ‘lm aganda, o n a onalik
h u q u q id a n m a h ru m q ilin g a n d a o ‘zin i b o la n in g o tasi d eb ta n
olay o tg an shaxsning vasiylik va hom iylik o rgani bilan kelishilgan
arizasining m avjudligi;
• b o la n in g otasi sud to m o n id a n m u o m a la g a layoqatsiz deb
to p ilg a n id a o ta h o m iy sin in g vasiylik va h o m iy lik o rg an i bilan
kelishilgan arizasining m avjudligi.
O ta lik n i su d y o ‘li b ila n b e lg ila sh d a su d y a ish q o ‘z g ‘atish
j a r a y o n id a d a s tla b ta la b n in g o ila q o n u n c h ilig in in g te g is h li
n o rm a la rig a m o s k e lish -k e lm a slig in i, ta la b n in g sudga taa llu q li
ek an lig in i, tala b n in g qaysi tu rk u m d ag i ish yuritish tartib id a k o ‘ri-
lishini hal qilishi lozim .
D a ’voli ish la rn i su d g a ta a llu q lig in in g u m u m iy q o id a la rig a
asoslangan h o ld a otalik n i belgilash t o ‘g ‘risidagi ishlarning sudga
taalluqli ekanligini quyidagi sh a rtla rd a k o ‘rish m um kin:
• b o laning onasi bilan otaligi taxm in qilinayotgan shaxs o ‘rtasida
F H D Y o rg an id a qayd etilgan n ik o h n in g m avjud em asligi;
• b o laning onasi bilan otaligi taxm in qilinayotgan shaxs o ‘rtasida
F H D Y o rganiga birgalikda to p sh irilg an a riz an in g b o ‘lm asligi;
• otaligi tax m in qilin ay o tg an shaxsning otalik n i ta n olganlik
haqidagi vasiylik va hom iylik o rgani bilan kelishilgan arizasining
b o im a s lig i;
• b o lan in g asoslar am alga k iritilgandan keyin, y a ’ni 1968-yil
1 -o k tab rd an keyin tu g ‘ilgan b o ‘lishi;
• otaligi tax m in qilin ay o tg an shaxsning hayot ekanligi.
F H D Y o rganiga otalik n i belgilash t o ‘g ‘risida ariza beruvchi
subyektlar sifatida o ta -o n a , voyaga yetm agan o ta -o n a n in g q o n u n iy
vakili, m u o m alag a layoqatsiz o ta n in g hom iysi yoki vasiylik va
h o m iy lik o rg a n la rin i k o ‘rsa tish m u m k in . S h u n in g d e k , F H D Y
o rg a n id a o ta n in g arizasi a so sid a o ta lik n i belg ilash g a quyidagi
holatlarda, y a ’ni o n a vafot etganda; o n a sud to m o n id an m uom alaga
la y o q a ts iz d e b t o p ilg a n d a ; o n a n in g q a y e r d a lig in i a n iq la s h
191
im ko n iy ati yoki u n in g yashash jo y in i b e lg ilash n in g im ko n iy ati
b o ‘lm a g a n d a; o n a o n a lik h u q u q id a n m a h ru m q ilin g a n d a y o ‘l
q o ‘yiladi.
Bunday holatlarda vasiylik va hom iylik organining roziligi olinib,
a riz a g a o n a n in g o ‘lim i h a q id a g i g u v o h n o m a n u s x a si, o n a s i
m u o m alag a layoqatsiz d e b topilganligi to ‘g ‘risidagi sud q aro rin in g
nusxasi, o n an in g onalik h u q u q id an m ah ru m etilganligi to ‘g ‘risidagi
sud q aro rin in g nusxasi, ichki ishlar o rg an larin in g o lti o y d an o rtiq
m uddat davom ida b olaning onasi haqidagi m a ’lu m o tlam in g mavjud
em asligi t o ‘g ‘risidagi m a ’lu m o tn o m a si ilova qilin ad i. S hu n in g d ek ,
arizaga yuqoridagi h o latla rn i tasdiqlovchi h u jja tla m in g nusxalari
h a m d a vasiylik va hom iylik org an in in g roziligi ifodalangan hujjat
ilova qilinishi kerakligi t a ’kidlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |