M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

Ekspertningxulosasi.  H aq iq atn i aniqlash zaruriyati yuzaga kelsa, 
u lar  faq atg in a  m axsus  bilim ga  ega  b o ‘lgan  ek spert  (ek sp ertlar) 
xulosasi  b ila n g in a   ta sd iq la n ish i  m u m k in .  E k sp e rtla r  faq a t  sud 
(sudya) ajrim iga asosan tayinlanadilar.  Ekspert  (ekspertlar) xulosasi 
k o ‘rilayotgan  ish  b o ‘y ich a  asosiy d alillar q ato rig a   kiradi.
Sud ekspertiza o ‘tkazish jara y o n id a  uni o ‘tkazish tartibini to ‘g ‘ri 
r a s m iy la s h tiris h i  va  q o n u n iy la s h tiris h i  ish  y u z a s id a n   t o ‘g ‘ri 
asoslangan  xulosa  olishning  h u q u q iy   kafolatidir.
E k sp e rt  x u lo sa la rin in g   xolisligi  u n in g   ish n in g   q a n d a y   hal 
q ilin ish id an   m a n fa a td o r  em asligi,  tara fla m in g   birortasiga  q a rin -
112

---

doshlik m unosabatlarida em asligi bilan ta'm in la n a d i.  U shbu talablar 
buzilishi  ekspertga  n isb a ta n   rad  etish  to ‘g ‘risida  a rz   berish  u c h u n  
asos  b o ‘ladi.  X ususan,  F P K n in g   2 6 -m o d d asig a  k o ‘ra,  quyidagi 
ho lla rd a   ek sp ertn in g   ishda  ishtirok  etishi  m u m k in   boN m aydi  va  u 
rad  qilinadi:
•  ag ar  ekspert  ishning  pirovard  natijasidan  shaxsan,  bevosita 
yoki  bilvosita  m a n fa a td o r  b o ‘lsa  yoxud  u n in g   xolisligiga  sh u b h a 
tu g ‘d irad ig an   b o sh q a  h o la tla r  m avjud  b o ‘lsa;
•  ag ar  ek sp ert  ishda  ish tiro k   etu v c h i  tara fn in g   yoki  b oshqa 
sh axslarning  q arin d o sh i  b o ‘lsa;
•  agar  ek spert  ishda  ishtirok  etuvchi  taraflarg a  yoki  b oshqa 
shaxslarga xizm at yuzasidan yoxud b o sh q ach a tarzd a qaram  b o ‘lsa;
•  ek sp ert  taftish   o ‘tk azg an   yoki  xulosa  h a m   b e rg a n   b o ‘lib, 
u larn in g   m ateriallari  m az k u r  fuqarolik  ishini  q o ‘zg‘atishga  asos 
b o ‘lib  xizm at  qilgan  b o ‘lsa.
0 ‘z  v azifalarin i  b ajarish  ja ra y o n id a   ek sp ert  b ir  q a to r  z a ru r 
protsessual  huquqlarga ega b o ‘ladi.  F u q arolik  ishi b o ‘yicha  konkret 
faktlar yuzasidan xulosa olish u c h u n  ekspert  tayinlash  sh art b o ‘lsa, 
ekspert  ish  m ateriallari  bilan  tan ish ish g a,  sud  m ajlisida  q atn ash a 
b o rib ,  ish d a  ish tiro k   e tay o tg an   shaxslarga  va  guvohlarga  savollar 
berish, joyga  borib  k o ‘zd a n   kech irish d a  ishtirok  etishga va  ekspert 
sifatid a  o ‘zini  q iziq tiray o tg a n   h o la tla rn i  an iq la sh   u c h u n   o ‘ziga 
q o ‘shim cha m ateriallar berishni suddan  iltim os qilishga haqli b o la d i. 
E kspert,  b a sh arti,  o ‘ziga  berilgan  m a te ria lla r yetarli  boMmasa  yoki 
o ‘z  z im m asig a  y u k latilg a n   m ajb u riy a tn i  b ajarish  u c h u n   yetarli 
bilimga ega boMmasa,  xulosa berishdan bosh tortishga haqli (F P K ning 
87-m oddasi).
A gar  ek spert  sud  uzrsiz  deb  to p g an   sabablarga  k o ‘ra,  sudning 
c h a q iru v i  b o ‘y ich a  k elm asa,  un g a  en g   kam   ish  h a q in in g   besh 
barav arig ach a  m iq d o rd a  ja rim a   solinadi.  Bila  turib  yolg‘on   xulosa 
b erganlik,  sud  uzrsiz  deb  to p g an   sababga  ko ‘ra,  xulosa  berishdan 
b osh  to rtg a n lik   u c h u n   ek sp ert  J in o y a t  k o d e k sin in g   teg ish lich a 
238  va  2 4 0 -m o d d a lari  b o ‘yicha jav o b g ar  b o ‘ladi.
14.6.  Dalillarni  ta’minlash
D alillarni  t a ’m inlash  d eg a n d a,  ish  u c h u n   m u h im   aham iyatga 
ega  b o ‘lgan  dalillarni  keyinchalik  taq d im   etish  m u m k in   b o ‘lm ay 
qolishi  yoki  q iy in lash ish in in g   o ld in i  olish  m aq sad id a  d alillarn i 
to ‘plash  va  tekshirish  q o idalari  b o ‘yicha  sud  to m o n id a n   am alga
113

---

oshiriladigan  tara fla m in g ,  u c h in c h i  shaxslarning  tu sh u n tirish la ri 
esh itish ,  guvohlarni  so ‘roq  qilish,  ek sp ertiza  tay in lash ,  yo zm a  va 
ashyoviy  dalillarni  talab   qilib  olish  yoki  k o ‘z d a n   kech irish ,  joyga 
b o rib   k o ‘z d a n   k e c h irish g a   q a ra tilg a n   p ro tse ssu a l  h a ra k a tla rg a  
aytiladi.
Dalillarni ta ’m inlash tartibi F P K n in g  6 3 -m oddasida belgilangan. 
Bu  q o n u n d a   ay tilish ich a,  dalillarni  t a ’m in lash   sudya  to m o n id a n  
Fuqarolik protsessual kodeksida belgilangan tartibda am alga oshiriladi. 
A riza  b eru v ch ig a  va  b o sh q a   m a n n fa a td o r  shaxslarga  d a lilla rn i 
t a ’m inlash vaqti v ajo y i  haqida xabar qilinadi,  lekin u larn in g  kelm ay 
qolishi  dalillarni  t a ’m inlash  haqidagi  arizan i  k o ‘rishga  to ‘sqinlik 
qilmaydi.
K eyinga  qoldirish  m u m k in   b o ‘lm agan  h o llard a,  shu n in g d ek , 
oqibatda ariza beruvchi bilan kim ning o ‘rtasida nizo kelib chiqishini 
aniqlash  m u m k in   b o lm a g a n   h o llard a,  d alillarn i  t a ’m inlash  faqat 
birgina ariza beru v ch in in g  o ‘zini x ab a rd o r qilish y o ‘li bilan   am alga 
o sh irilad i.  D alillarn i  t a ’m in lash   ta rtib id a   su d y a la r  ta ra fla m in g , 
u c h in c h i  shaxslarning  b a y o n o tla rin i  e sh ita d i,  g u v o h larn i  s o ‘roq 
qiladi, ekspertiza tayinlaydi,  yozm a va ashyoviy dalillarni talab qilib 
oladi,  к о ‘rib  ch iq ad i  yoki joyga borib  k o ‘zd a n   kechirish  o ‘tkazadi. 
D alillarni  t a ’m inlash  tartib id a  t o ‘plangan  h a m m a   m a te ria lla r ishni 
k o ‘radigan sudga yuboriladi yoki ariza beruvchining o ‘ziga beriladi.
D a r h a q iq a t,  f u q a r o lik   p r o ts e s s u a l  q o n u n c h i l i k d a   is h n i 
k o ‘rayotgan sudning d alillar to ‘plash m aqsadlarida b o sh q a sudlarga 
a y rim   to p s h ir iq la r   b e rish i  m u m k in lig i  h a m   n a z a rd a   tu tilg a n . 
F P K n in g   6 5 -m o d d a sig a   k o ‘ra,  ishni  k o ‘rayotgan  sud  d alillarn i 
b o sh q a   tu m a n   yoki  s h a h a rd a   t o ‘plash  z a ru r  b o ‘lgan  ta q d ird a , 
tegishli  sudga  m uayyan  protsessual  h a ra k a tla rn i  am alga  oshirishni 
topshiradi.
Sud  to p sh irig ‘i  ajrim   bilan  rasm iylashtiriladi  va  u n d a   k o ‘rila- 
y o tg a n   ish n in g   m a z m u n i,  a n iq la n is h i  z a ru r   b o ‘lgan  h o la tla r, 
to p sh iriq n i  bajaruvchi  sud  to ‘plashi  lozim   b o ‘lgan  d alillar  k o ‘r- 
satiladi.  Bu  ajrim  qaysi  sud  nom iga yozilgan b o ‘lsa,  shu  sud  u c h u n  
m ajburiydir va o ‘n besh  k u ngacha b o ig a n   m u d d at ichida bajarilishi 
lozim .
S u d   t o p s h i r ig l n i   b a ja ris h   ta rtib i  F P K n in g   6 6 - m o d d a s id a  
belgilangan.  Bu q o n u n d a   k o ‘rsatilishicha,  sud  to p s h irig ln i  bajarish 
sud  m ajlisida belgilangan tartib d a  o lk a z ila d i.  Ishda ishtirok etuvchi 
shaxslar m ajlisning vaqti  v a jo y i t o ‘g ‘risida x ab a rd o r qilin ad i,  lekin 
ularn in g   kelm asligi  to p sh iriq n i bajarishga t o ‘sqinlik qilm aydi.
114

---

T o p sh iriq n i bajarish vaqtida tuzilgan b a y o n n o m a lar va yig‘ilgan 
h a m m a  m ateriallar ishni  k o ‘rayotgan sudga d a rh o l yuboriladi. A gar 
ishda  ishtirok etu v ch i  shaxslar yoki  to p sh iriq n i  bajarayotgan  sudga 
k o ‘rsa tm a  b erg an  g u v o h lar  ishni  k o ‘rayotgan  sudga  kelib  qolishsa, 
u lar  u m u m iy   ta rtib d a   b a y o n o t  yoki  k o ‘rsatm a  berishadi.