|
14.4. Dalillarning tasnifi
D a lilla r h a q id a c h u q u r bilim ga ega b o ‘lish m aq sa d id a u lar
tasn iflan ad i (klassifikatsiyalanadi).
F u q a ro lik p ro tse ssu a l h u q u q n a z a riy a sid a d a lilla rn in g ikki
u m u m e ’tir o f etilgan tasnifi m avjud:
• b ih nchidan, dastlabki va hosila;
• ikkinchidan, t o ‘g ‘ri va egri.
D a liln i d astlab k i va h o sila tu rla rig a b o ‘lish sh u va b o sh q a
d a lilla rn in g sh a k lla n ish ja ra y o n ig a a so sla n g a n . D astlab k i dalil
bevosita b irin c h i m a n b a d a n olin g an dalil b o ia d i. D astlabki dalil
o ‘z k o ‘zi b ilan k o ‘rgan g u v o h n in g k o ‘rsatm asi b o i a d i , b o sh q a
shaxsdan faktlar to ‘g ‘risida bilib olgan guvohning ko ‘rsatm asi hosila
dalil b o ia d i. H u jjatn in g asl nusxasi (m asalan , n ikoh tuzilganligi
haqidagi g u v o h n o m a) - dastlabki dalil; u n d a n olin g an nusxa -
hosila. H odisa jo y id a qolgan izlar yoki q an d a y d ir p red m etd a qolgan
izlar — dastlabki dalil; izlardan olin g an nusxa, qayta ishlangan
b a rm o q izlari pleyonkalari — hosila dalil hisoblanadi.
H osila d alillar dastlabki d alilning m az m u n in i aks e ttira d i, ular
ko ‘p in c h a , dastlabki dalilga k o ‘ra ch alkashroq, yanglishroq b o ia d i.
Shuning u c h u n sud bevositalik prinsipiga m uvofiq, dastlabki m an b a
1 Sh.Sh. Shorahmetov. O 'zbekiston Respublikasining fuqarolik protsessual huquqi.
Darslik. Т ., «Adolat», 2001. 175— 176-bet.
107
b o ‘yicha ish holatini tekshirishi kerak, hosila dalillarni esa dastlabki
m an b an i topish u c h u n q o ‘llash kerak.
D alilning t o ‘g ‘ri va egriga b o ‘linishi d alilning n o m a ’lum fakt
to ‘g ‘risida bitta m a ’lum xulosani berish im koniyatiga — u n ing borligi
yoki yo ‘qligi yoxud tasodifiy xulosaning b ir nechtaligiga asoslangan.
H atto k i, alo h id a olin g an , t o ‘g ‘ri dalil deb, n o m a ’lum fakt b o ‘yicha
b itta m a ’lum xulosani olishga im k o n berad ig an faktga aytiladi.
A lohida olin g an egri dalil n o m a ’lum faktga n isb atan b ir n e c h ta
fikrlar, tax m in qilingan xulosalarga asos b o ia d i. S h u n in g u c h u n
bitta egri dalil n o m a iu m fakt b o ‘yicha xulosa chiqarish u c h u n yetarli
em as. A gar egri dalil alo h id a em as, b o sh q a ish b o ‘yicha b o sh q a
d alillar bilan o lin sa, u n d a u la m i taq q o slab tu rib , asoslanm agan
fikrlarni ch iq a rib yuborish k erak va b itta xulosaga kelish kerak.
M asalan, jav o b g ar d a ’v ogardan qarzga pul so ‘rayotgan xatning
sudga taq d im etilish i, tara fla r o ‘rtasidagi q arz sh a rtn o m a sin in g
kelishuvi egri h iso b la n a d i. U a lb a tta , ja v o b g a r s o ‘rag a n pu ln i
d a ’vogar bergan tax m in n i beradi, biroq boshqa tax m in h am b u n d a n
m u stasn o em as, y a ’ni ushbu xatga rad javobi berish. A gar javobgar
o lgan pu ln i belgilangan m u d d a t ich id a to p sh ira olm asligini va
d a ’vogarni kelib tu rish in i s o ‘rasa, en d i b u egri h iso b lan m ay d i,
balki qarz sh artnom asi b o ‘yicha t o ‘g ‘ri dalil b o ‘ladi, c h u n k i b oshqa
h e c h q an d ay fikrlar (tax m in lar) u c h u n asos qolm aydi.
Egri dalillar fuqarolik ishi b o ‘yicha to ‘g‘ri dalillar y o ‘q b o ‘lganda
ish latiladi. A y n iq sa, t o ‘g ‘ri d a lilla r yolg‘o n m a ’lu m o tla rg a ega
boMgan kategoriyadagi ishlarda k o ‘p in c h a egri dalillarga m u ro jaat
qilishga t o ‘g ‘ri keladi. M u lk n i hisobga olish d an ozo d qilish t o ‘g ‘ri-
sidagi ishlarda m u lk n in g h a q iq a ta n tegishli ek an lig in i an iq la sh
u c h u n k o ‘p in c h a egri dalillarga m urojjat qilishga t o ‘g ‘ri keladi.
Egri dalillardan foydalanish to ‘g‘ri dalillarga qaraganda qiyinroq.
T o ‘g‘ri dalilga nisbatan sudning asosiy vazifasi u larn in g haqiqiyligini
an iq lash , agar haqiqiyligi an iq la n sa, u n d a t o ‘g ‘ri d alild an keyin-
c h a lik fo y d alan ish q iy in c h ilik tu g ‘d irm a y d i, c h u n k i n o m a ’lum
faktlar t o ‘g ‘rid an t o ‘g ‘ri tasd iq lan ad i va rad etiladi. Egri dalilning
haqiqiyligini tekshirib b o figandan keyin, b a rc h a fikrlarni, tax m in
qilingan barch a takliflarni tekshirish vazifasi paydo b o ‘ladi. B uning
u c h u n vaziyatning ho latin i tiklovchi b a rc h a faktlarni b ir tizim ga
solish u c h u n yoki egri d alilning chigal z an jirin i y ech ish u c h u n
egri dalilli ish b o ‘yicha b a rc h a d alillarn in g m ajm uasi va h o latlarini
tekshirish kerak. Bu su d d an b a rc h a ish m ateriallarin i sinchiklab
tek sh irish n i talab qiladi.
108
O datda, olingan m anbasi b o ‘yicha dalillar ikki turga b o ‘linadi —
shaxsiy va ashyoviy. Shaxsiy dalillarga tara fla r va u c h in c h i shaxs
larn in g t ik a ti, gu v o h larn in g ko ‘rsatm asi, eksp ertlarn in g xulosasi;
ashyoviy dalillarga — tu rli shakldagi b u y u m la r kiradi.
Y ozm a dalilga kelsak, ayrim m u alliflar u la m i shaxsiy dalilga
k irita d i, c h u n k i u lar in so n to m o n id a n tu zilad i. B o sh q alar esa,
h u jja tla r keng m a ’n o d a b u y u m la r, m o d d iy d u n y o n in g obyekti
h iso b lan ar ekan, d em ak , u lam i ashyoviy dalillarga kiritish m um kin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
