M. M. Mamadazimov A. M. Tillaboyev Sh. E. Nurmamatov

II-BOB. KOSMONAVTIKA ASOSLARI

1-§. Tortishishning markaziy maydoni.
Energiya integrali formulasi. Markaziy maydonda jismning harakati.

1. Uchish paytida KAga ta’sir etadigan eng muhim tabiat kuchlaridan biri– butun olam tortishish kuchidir. Moddiy jismlar orasidagi tortishish kuchi Nyuton tomonidan kashf etilgan butun olam tortishish qonuniga bo‘ysunadi. Ma’lumki, uning matematik ifodasi:

, (1)
bu yerda F –moddiy jismlar orasidagi tortishish kuchini, m₁ va m₂ ularning massasini, r – ular orasidagi masofani ifodalaydi, proporsionallik koeffisiyenti G –esa gravitatsion doimiylik deyilib, massalari kg larda, oralaridagi masofa metrlarda, kuch Nyutonda ifodalanganda G = 6,67210^-11 Nm²/kg² ga teng qiymat bilan о‘lchanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, bu yerda jismlarning massalari Nyutonning ikkinchi qonunidagi (F=ma) inert massadan farq qilib, gap ularning gravitatsion (tortishish) massa ustida boradi.
2. KA ning harakati paytida unga ta’sir etadigan boshqa bir kuch–atmosferaning qarshilik kuchidir. Uchish qancha kichik balandlikda (Yer sirtiga nisbatan) rо‘y bersa, bu kuch shuncha katta bо‘ladi, chunki balandlik kamaygan sayin atmosferaning zichligi ortadi. Bunday kuch aerodinamik kuch deyiladi. Atmosferaning yuqori katlamida zichlik juda kam bо‘lib (har kub santimetrida atigi bir necha yuz atom), KA uchishiga deyarli ta’sir qilmaydi va shuning uchun ham bunday hollarda qarshilik kuchi hisobga olinmaydi.
3. Planetalararo bо‘shliqda uchayotgan KAga sezilarli ta’sir kо‘rsatadigan yana bir kuch– bu Quyosh nurlanishlarining bosim kuchidir. Agar KAning massasi uncha katta bо‘lmay, sirti sezilarli darajada katta bо‘lsa, u holda Quyosh nurlarining bosim kuchi, uzoq uchishlarda yetarlicha katta ta’sir qilib, uni albatta hisobga olishga tо‘g‘ri keladi.
4. Kosmik fazoda KAga kuchsiz bо‘lsa-da, ta’sir etadigan boshqa bir kuchlar elektr va magnit kuchlari deyilib, ular KA ning tо‘g‘ri chiziqli harakatiga emas, balki og‘irlik markazi atrofidagi aylanma harakatigagina ta’sir qiladi.