K
jip
. –
jipslik koeffitsienti,
V
+
, V
-
- musbat va manfiy o`zaro tanlashlar soni,
n
- guruh a`zolari soni
,
Agar tanlashlar soni cheklangan bo`lsa formuladagi
n(n-1)
o`rniga
K*n
qo’yiladi.
277
K –
tanlash mumkin bo`lgan a`zolar soni. Masalan, «3 kishini tanlang!» deyilgan
bo`lsa, u holda
K =3.
Sotsiometrik so`rovnoma yordamida olingan barcha materiallar guruhga
yozilgan psixologo-pedagogik xarakteristikada aks ettiriladi.
Sotsiometriya jadvali (misol tariqasida)
№
Kim
tanlayapti
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
1 Abulova S .
2
3
1
2 Azimov I.
2
3
3 Amonova S.
1
2 3
4 Amonov S.
1
2
3
5 Amirova G.
2
6 Amirov A.
1
3
7 Avezova R.
3
1 2
8 Abdulova G.
2
1
9 Badirova Z.
2
1
3
10 Baxranov R.
1
2
3
11 Bozorov S.
1
2
12 Erkinov SH.
1
13 Fayziev G’.
1
2
3
14 Hamroev A.
1
2
3
15 Ishoqov S.
1
2
3
16 Istamova Z.
1
2
3
17 Kamolov H.
1
2
18 Lutfiyev Z.
1
2
3
19 Salomov A.
2
3
20 Raximov O.
2
3
21 Samatova Z.
1
2
3
22 Tursunov F.
1
2
3
1
ц
1
ц
3
3
2
3
3
2
3
1
ц
1
ц
278
23 Hojieva M.
1
3
24 YOriyev SH.
2
1
25 YOrov M.
1
26 SHodiev S.
1
2
3
27 SHaripova L.
1
3
Tanlashlar:
4 4 3 4 4 4 3 2 2 3 2 1
2
2 1 4 4 2 2 1 2 3 3 1 1 2 2 4
O`zaro
tanlashlar
1
2 1
1
1 2
1
1 1
1 1 2 1
O`zaro tanlashlar va kichik guruhlar
4. GURUH O`QUVCHILARINING O`Z JAMOASIGA BO`LGAN
MUNOSABATINI O`RGANISH.
Tekshirish maqsadi
: o`quvchilar o`z kursdoshlariga va guruhga qanday
munosabatdaligini aniqlash.
Tekshirish metodikasi:
O`quvchilarga quyidagi savolga javob yozish va jadvalni to`ldirish taklif
etiladi.
Bajarish tartibi.
Har bir o`quvchi quyidagi ko`rsatilgan jadvalni chizib oladi
va unga baholanishi kerak bo`lgan 10 ta xususiyatni yozadi. Keyin jadvalni
to`ldirishga
kirishadi.
Avval,
baholanayotgan
xususiyat
bo`yicha
kimni
(baholanayotgan) na`muna qilib ko`rsatish mumkinligini jadvalning oxirgi ustuniga
2 20
2
+
20 +
12 24 25 17
11
+
+
24 +
25 +
+
17
+
11 23
11
+
23 +
5 8 27
5
+ +
8 +
27 +
6 19
6
+
19 +
2
3
2
3
2
279
yozadi. Keyin guruh o`quvchilarning qancha qismi shu xususiyatga ega ekanligini
belgilaydi.(+ belgisini qo`yadi.)
Quyidagi sifatlar sizning guruhingiz o`quvchilarida qanday rivojlangan?
№
Shaxs sifatlari
Qanday xususiyatlarga ega
Kimni
namuna
qilib
ko`rsatasiz
Guruh-
ning
barcha
tala-
balari
Ko`p-
chi-
lik
tala-
balar
Ba`zi
tala-
balar
Bir,
ikki
kishi
1 Kasbga doir bilimlarni
o`zlashtirishi juda mustahkam
2 Kasbga doir ko`nikma va
malakalar yaxshi rivojlangan
3 Qobiliyatlilik va bilimlilik
4 Mustaqil ishlay olish
5 Umumiy madaniyatliligi
6 Guruh va jamoa hayotini qiziqarli
ishlar bilan boyitish
7 O`rtoqlarni tushuna olish, ularga
yordam berishga tayyorligi
8 Oliyjanoblik va haqqoniyligi
9 Sabr toqatliligi, o`zini tuta bilishi
10 Ijtimoiy faolligi
280
XULOSA CHIQARISH.
BARCHA O`QUVCHILARNING TO`LDIRGAN JADVALLARI
TAQQOSLANADI.
1.Har bir o`quvchi o`z guruhini qanday baholashi aniqlanadi. Agar o`quvchi 3-
ustunga ko`p «+» qo`ygan bo`lsa, u o`z guruhini yuqori baholaydi, agar 6-ustunga
ko`p «+» qo`ygan bo`lsa past baholaydi.
2.Har bir ustun bo`yicha guruho`quvchilari qo`ygan «+» belgilari hisoblanib,
o`rtacha arifmetik qiymat topiladi. Bu guruho`quvchilari o`z guruhini qanday
baholanganligini ko`rsatadi.
3.Guruho`quvchilarida qaysi xususiyatlar yaxshi, qaysi birlari esa kam
rivojlanganligi aniqlanadi. Ish oxirida xulosa yoziladi.
5. NOTIQLIKNING 41 QOIDASI
Har
qanday
shaxs–shoir,
yoki
yozuvchi,
aktyor,
yohud
rassom
bo`lolmaganidek, moxir no tiq ham bo`lolmasligi mumkin. Lekin, “izlaganga toley
yor”, - deganlaridek, sidqidildan intilgan shaxs bunday mavqeyni egallashi mumkin.
Quydagi qoidalar shu haqda fikr qo`zg`aydi:
1. Nutqingiz rejasi varaqning birinchi betiga yozilsin. Rejani bir necha varaqqa
yozmang, adashib ketasiz.
2. Ommabop yo`sinda so`zlanayotgan muayan nutqingiz taxminan o`ylangan va
tayyorlangan bo`lishiga erishing.
3. Tajribali notiqgina o`zining ommabop nutqini o`z tajribasiga tayangan holda
ko`pchilik oldida dadil namoyon etishi mumkinligi yodingizda bo`lsin.
4. Ommabop nutq oldidan, albatta, chuqur o`ylab, uni tinglaydigan auditoriya va
gapiradigan gap, o`zingizga bog`liq ekanini his etib olmog`ingiz shart.
5. Agar, reglament belgilangan bo`lsa, nutq mazmunini qisqartiring: ko`p yomon
gapirgandan ko`ra, oz va soz so`zlang.
6. Har bir nutqning boshlanishi, o`rtasi va oxiri bo`ladi. Eng muximi, nutqingiz
oxirini qanday tugatishni esda saqlang.
7. Nutqingizda faktlar ko`p bo`lsa, yaxshisi nutq rejasini tuzing. Rejada asosiy
281
gaplar saqlansin. Aniqlik talab qiluvchi xabarlar vaqti, statistik ma`lumotlar va
iqtiboslar (sitata), murakkab, yoki kam tanish bo`lgan so`zlar, terminlar va hokazolar.
8. Siz notiqsiz, birinchi jumlani va nutqning xulosasini o`ylashga majbursiz,
qolgan gaplarni o`z yo`nalishda bog`lab boraverishingiz mumkin. Agarda, juda
o`zingizga ishonsangiz, chiqish - kirish oldidan rejani unitishingiz, undan
foydalanmasdan, tashlab yuborishingiz mumkin. U holatda, nutqingiz yanada go`zal
chiqadi.
9. Rasmiy hujjatlarni, notanish matnlarni o`qib berishingiz mumkin. Nutqning
boshqa turlari esa, o`qiganlaringizni mustaxkamlaydi. YA`ni, yuqorida ko`rsatilgan
matnlardan tashqari qo`shimcha nutq matnini yozish shart emas. CHunki, yozgan
matnlaringiz gapirishingizni qiyinlashtiradi. Tajribasiz notiq yozilganlardan
nimanidir tushirib qoldirishdan qo`rqib, battar xatoga yo`l qo`yishi mumkin.
10. Ommaviy auditoriyada chiqish qilayotgan notiq o`ziga ishongan, jismoniy
ko`rinishi dadil, jasur va vazmin hamda tashqi ko`rinishi bilan jozibali bo`lmog`i
lozim. SHuning uchun, omma oldida chiqish qilishdan oldin tashqi qiyofangizni
go`zal bo`lishiga intiling.
11. Ko`pchilik, jumladan, tajribali notiqlar ham gapirish oldidan hayajonlanadi.
Bu hayajonlanish tabiiy va foydali. Agar, hayajonlanish bo`lmasa, demak, notiq o`z
nutqiga mas`uliyatsiz, auditoriyaga e`tiborsizdir.
12. Juda qattiq hayajonlanish zararli. Undan qochish kerak. Chiqish qilish
oldidan yaxshi narsalarni o`ylab nutq mazmunidan o`zingizni chalg`iting. Auditoriya
haqida vahima qilmang. Agar, buning iloji bo`lmasa, yoki chalg`ish yordam bermasa
qo`llaringizni yyelka kengligida qo`yib, barmoqlaringizni buking. So`ngra, sakrab,
bir qancha harakatlar qilib, orqaga chalqaying. Agar, buni eplay olmasangiz
oyoqlaringiz barmoqlarini kuchli harakat qildiring.
13. Nutq oldidan va gapirayotgan paytingizda suv ichmang, suv yuragingizga
keraksiz yuk bo`ladi va ovozingizni bug`adi. Chiqish qilish oldidan keraksiz
gaplardan gaplashmang.
14. Gapirish vaqti kelganda tashqi ko`rinishingizni to`g`rilab, dadil qadamlar
bilan nutq so`zlaydigan joyni egallang.
282
15. Ustingizdagi kiyim-kechaklaringiz keng yoki o`ta tor bo`lmasin,
poyafzalingiz oyoqlaringizni siqib ko`ymasin, galstugingiz bo`yningizni bug`ib
qo`ymasin. Liboslaringizdagi kenglik o`zingizni erkin tutishingizga xalaqit beradi.
16. O`zingizni to`g`ri tuting, yyelkangizni biroz buring. Iyagingizni biroz
ko`tarib boshingizni to`g`ri tuting. Oyoqlaringiz yyelka kengligida bo`lsin.
Qo`llaringizni qorin ustida siqib ushlamang, buklamang, barmoqlaringizni
chalkashtirmang, qo`llarni orqaga qilmang, cho`ntakka tiqmang, oyoqlaringizni
chalishtirmang.
17.Notiq qotib turmasligi, qo`llarini erkin tutishi, gapirayotgan paytda qo`llarini
silkitmasligi, juda qotirib gavdaga yopishtirib ham turmaslik lozim. Gapirish
sur’atini, ovozini mazmunga qarab o`zgartirib turish kerak. Nutq yumshoq va
ishonchli bo`lishi, lekin juda cho`zilib ketmasligi kerak.
18. Gapirayotganda og`izni me`yorida ochib gapirish, me`yorida nafas olish va
chiqarish lozim. Ovozni auditoriya’ning katta-kichikligiga qarab moslash, o`ta baland
ovozda qichqirib gapirmaslik kerak.
19. Ovozni yuqoriga va pastga yo`naltirmang, tinglovchilarga to`g`ri
yo`naltiring.
20. Imkoni boricha mikrofondan foydalanmang: mikrofon auditoriyadagilar
bilan to`g`ridan-to`g`ri bog`lanishga xalaqit beradi.
21. Auditoriyaga tabassum bilan yuzlaning, ular diqqat bilan sizga boqmoqda.
Ularga kuchli nazar va xush kayfiyatda ko`rinasiz.
22. Oz fursat jimlik saqlang. Agar shovqin boshlansa jimlikni cho`zing va birdan
auditoriyaga qattiq nazar tashlang.
23. Nutqingizni yumshoq va yyengil qilib boshlang. Kuchli zarb bilan
boshlamang, bo`lmasa nutqingizni yakunlashga kuchingiz yetmay qoladi,
tinglovchilarning ham toqati toq bo`ladi.
24. Gapirayotganingizda unutmang, sizni eshitishni istagan odamlarga murojaat
qilayapsiz, nimani yozsangiz ham sig`diraveradigan qog`ozga emas.
25. O`zingizni tutib ishonch bilan gapirsangiz, sizni ham zavq bilan tinglashadi.
26. Sur’at oralig`ini saqlagan holda baland ovozda gapiring. Keng, muhim
283
ma`lumotni qisqa vaqtga sig`dirishga urinmang. SHoshib gapirgan notiq ma`lumot
berishdan qo`rqadi va minbardan tushirib yuborishlarini kutadi.
27. Gapirayotgan vaqtingizda auditoriya’ni kuzating. Tinglovchilarning
diqqati sizga qaratilgan: biroq nutq davomida bir shaxsga hadep murojaat
qilavermang, chunki, har bir tinglovchi qaysi nuqtaga harayotganingizni, kimga qarab
gapirayotganingizni kuzatib turadi.
28. Og`zaki, ommabop nutqingiz ko`pchilikdan kuchli: notiq ko`pchilikning
diqqatini tortadi, fikrini qo`zgaydi. Kuchli auditoriya’ni to`lqinlantiradi.
29. Katta auditoriyadan qo`rqmang, kichik auditoriyadan qo`rqing. Auditoriya
qancha katta bo`lsa, ishontirish shuncha oson bo`ladi.
30. Ortiqcha gapirmang. Notiq nimaniki gapirsa, omma shuni gapiradi, nimani
o`ylasa, shuni o`ylaydi. SHuning uchun, notiq nima gapirishni hamisha o`ylab
gapiradi. Lekin, u nimani o`ylasa, hammasini gapiraolmaydi.
31. Inson sevar bo`ling – iloji boricha qisqa gapiring, nutqning ommabop
jaranglashi tinglovchilarning butun borlig`iga ta`sir qiladi. Ayni damda, tinglovchilar
aytilayotgan narsalarning o`zlari uchun eng kerakli ekanligini anglaydi.
32. Iloji boricha adabiy tilda gapirishga odatlaning, chet el so`zlaridan imkon
darajasida kamroq foydalanishga harakat qiling.
33. Ba`zi notiqlar bir so`zni qayta-qayta takrorlaydilar (ya`ni parazit so`zlarni).
Siz bunday yaramas odatdan qoching.
34. Nutqingizni so`z bilan emas, jumla bilan bezashga odatlaning. Jumlalar bir
biriga mantiqan bog`lansin. Boshlagan jumlangizni yakuniga yyetkazing.
Gapirayotgan jumlangizning uzun-hishaligini auditoriya va xonaning kengligiga
qarab tuzing. Auditoriya qancha katta xonada bo`lsa, gapirayotgan jumlalaringizning
o`rtacha uzunligi shuncha qisqa bo`lishi kerak.
35. Nutqda so`z va jimlikning (pauza) o`rni galma - galdan almashinib turishi
kerak. Jim turish so`z va jumlaning tuzilishiga vaqt ajratish demakdir. Jim turishda
auditoriya’ning sizning fikirlaringizga berayotgan bahosini anglaysiz. Ammo, to`g`ri
kelgan joyda tinimsiz jimlik ham yarashmaydi. Jimlik, auditoriyadan javob
kutayotgan paytingizda kerak.
284
36. Ommabop nutq ohangga bog`liq: ohang jumlalariga a`zo bo`lgan so`zga
sayhal beradi. Nutq mazmuniga notiqning munosabatini belgilovchi ohang tabiiy va
ishonchli bo`lishi kerak. Ohangni hech qachon jumlalar oxiriga surmang.
37. Notiq ommabop nutq so`zlayotganda o`zini bulbulday xis etmasligi kerak.
Siz odamlarning foydasiga gapirayapsiz, o`zingizni ko`z-ko`z qilish uchun emas.
SHuning uchun hamma vaqt nutqingiz ustida ishlang, uning auditoriyaga ta`sirini
kuzating. Odamlarning ma`lum guruhi sizni qo`llash-qo`llamasligini aniqlang. Sizga
e`tiborli-mi? Yoki, parishonxotir-mi? Qiziqib eshitishyapti-mi? Yoki, ahamiyatsiz.
Do`stona-mi? Yoki, zo`rma-zo`raki-mi? Buni har tomonlama kuzating. Notiq
gapirayotganda auditoriyada nima bo`layotganini ko`rib turishi lozim va o`z vaqtida
auditoriya holatini izga solib turishi kerak.
38. Agar auditoriyada shovqin ko`tarilsa, ovozingizni balandlatmasdan, aksincha,
pasaytiring, yoki jimgina auditoriyaga diqqat bilan qarang.
39. Zaldagi qochiriq gaplardan qo`rqmang. Mo`ljaldagi gaplaringizning
hammasini aytishingiz shart.
40. Nutq davomida-mi? Yoki undan keyin-mi? Sizga berilgan savollarga
javobni aniq, tushunarli, qisqa qiling, to`liq javob berish shart emas.
41. Har qanday nutqning yakuni dadil va mustahkam bo`lsin. Yakunlovchi
ohangda ovozni ko`tarib, kerakli gaplarning hammasini aytganingizni sezdiring,
auditoriya’ning diqqat e`tibori uchun minnatdorchilik bildirishni unutmang.
Do'stlaringiz bilan baham: |