M. L. Tursunxodjayev Tashkent davlat texnika universiteli

10.3. Xarid qilish logistikasining amal
qilish mexanizmi
X om ashyo va m a te rilla rg a b o ‘lgan eh tiy o j deb m avjud 
buyurtm ani yoki belgilangan ishlab chiqarish dasturi bajarilishini 
ta ’m inlash u c h u n zaru r b o ‘lgan ularning m iqdorini m a ’lum
m uddatga yetkazilishi tushuniladi.
M a’lum davr davomida vujudga keladigan materiallarga ehtiyoj 
davriy ehtiyoj deb ataladi. U birlamchi, ikkilamchi va uchlam chi 
ehtiyojlardan iborat.
Birlam chi ehtiyoj deb sotishga m o ijallan g an tayyor m ah- 
sulotlarga, bogMovchilarga va detallarga ham da xarid qilinadigan 
ehtiyot qismlariga b o ‘lgan ehtiyoj tushuniladi. Birlamchi ehtiyoj 
hisobi m atem atik statistika va bashorat qilish uslublari yordamida 
amalga oshiriladi, bu uslublar kutilayotgan ehtiyojni aniqlash 
imkonini beradi.
Ehtiyojlarni n o to ‘g‘ri baholash yoki noaniq bashorat qilish 
xavfi sug‘urta zaxirasini oshirish yo‘li bilan qoplanadi.
Birlamchi ehtiyoj savdo-sotiq sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan 
korxonaiarda moddiy oqim larni boshqarishning asosi hisoblanadi. 
Sanoat korxonalari uchun birlam chi ehtiyojni ikkilamchi tashkil 
etuvchilarga ajratish lozim.
Ikkilamchi ehtiyoj deb tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun 
zarur b o ‘lgan ehtiyot qismlarga, detallar va xomashyoga bo ‘lgan 
ehtiyoj tushuniladi.
169

---

Misol.
Mebel fabrikasi oshxona mebeli uchun stollar ishlab chiqaradi. 
Slolda idish yuvish moslamasi joylashtiriladi, u o ‘z o ‘rnida issiq 
va sovuq suv krani bilan komplektlanadi.
Id ish yuvish m oslam asi va sm esitellarga b o 'lg an ehtiyoj 
ikkilamchi deb ataladi, chunki u birlamchi ehtiyoj (ish stollari 
m iqdori)dan kelib chiqadi. Agar idish yuvish moslamalari va 
smesitellar savdo-sotiq tarm og‘iga zarur ehtiyot qismiari sifatida 
yetkazilsa, unda bu mahsulotlarga ham birlamchi, ham ikkilamchi 
ehtiyojlar o ‘rinli b o lad i.
Ikkilamchi ehtiyoj hisobida quyidagilar berilishi ko‘zda tutiladi: 
hajm va m uddatlar lolg‘risida m a’lum otlarni o ‘z ichiga olgan 
birlam chi ehtiyojlar; o ‘ziga xosligi yoki q o ‘llanilishi haqida 
m a’lumotlar; qo ‘shimcha yetkazib berish imkonining mavjudligi; 
korxonaning q o ‘l ostida bo ‘lgan m ateriallar miqdori. Shuning 
uchun ikkilamchi ehtiyojlarni aniqlash uchun hisobning deter­
m inant uslublari qoilaniladi.
Agar o"ziga xos jihatlarning yo‘qligi yoki materiallarga b o ‘lgan 
ehtiyojning kamligi natijasida bu uslubni qo‘llab boim asa, u holda 
xom ashyo va m ateriallar harakati haqida m a ’lu m o t asosida 
ehtiyojlar bashorat qilinadi.
Uchlamchi ehtiyoj deb ishlab chiqarishni yordamchi material- 
1аща va eskiruvchi moslamalarga b o ‘Igan ehtiyoji tushuniladi. U 
ikkilamchi ehtiyojdan kelib chiqqan holda materiallarni ishlatish 
ko'rsatkichlari asosida aniqlanadi (ehtiyojlarni determ inantlar orqali 
aniqlash), bunda mavjud m ateriallar harakati asosida statistik 
hisoblar olib boriladi yoki ekspertli yo'nalishlar ishlatiladi.
Mavjud xarajatlar hisobidan kelib chiqqan holda materallarga 
brutto va netto ehtiyojlar ajratiladi.
Brutto ehtiyoj deb rejali davr mobaynida materiallarga bo'lgan 
ehtiyoj tushuniladi, bunda omborda yoki ishlab chiqarishda mavjud 
zaxiralar hisobga olinmaydi. N etto ehtiyoj deb rejali davr davomida 
materiallarga bo'lgan ehtiyoj tushuniladi, bunda aksincha mavjud 
zaxiralar hisobga olinadi. U m a’lum m uddat mobaynida om borda 
mavjud zaxiralar bilan brutto ehtiyoj o ‘rtasidagi farq sifatida 
aniqlanadi.
170

---

Amaliyotda m ateriallarga b o lg a n um umiy ehtiyoj qo ‘shim cha 
ehtiyojning brutto ko'rsatkichiga nisbatan o ‘sib boradi, bu ehtiyoj 
ishlab chiqarishdagi brak va m oslam alarni sozlash ham da texnik 
xizmat k o ‘rsatish bo'yicha ishlatilib borilishi bilan asoslanadi. 
Omborda mavjud zaxiralar bilan taqqoslangandan keyin qoldiq 
ehtiyoj kelib tushishi zarur bo'lgan zaxiralar m iqdoriga m oslash- 
tiriladi.
M ateriallarga bo‘lgan har xil turdagi ehtiyojlarning o 'zaro
ta ’siri 10.1-rasmda ko'rsatilgan.