B)
«Choy momo» (shamol to‘xtatisk) qo‘shig‘i.
Bunday
qo‘shiqlarda iltijo qilinadigan Choy momo, ya’ni «shamol momo»
zardushtiylaming shamol tangrisi hisoblangan.
V) «Yo, Haydar» (shamol chaqirish) qo‘shig‘L
Qo'shiqda shamol
homiysi sifatida Haydarga murojaat qilinadi.
«Alla» qo‘shig‘i - bolalami tinchlantirish va uxlatish uchun
aytiladigan qo‘shiq. Bu qo‘shiqqa juda behisob ta’riflar keltirish
mumkin. Jumladan, V.Alimasov: «Alla-mangulik madhiyasi. Allada
barcha donishmandlar topgan va hali topolmagan donishmandlik
yashiringan»11, - deydi. Quyidagi alia qo‘shig‘ini diqqat bilan o‘qib, xir-
goyi qilib ko‘ring:
Yot, bolam, uxla qo‘zim,
Uylarda o ‘chdi chiroq.
Uxlar asalarilar,
Uxlar baliqlar tinchroq,
Ko‘kda oy yarqiraydi,
Derazadan qaraydi.
Ko‘zlaring yumgin, qo‘zim,
Yot, quvonchim, qunduzim!
Allayo, alia.
Yig‘lama hech, yulduzim!
Baxtiyor o ‘tsin umring!
Yot, quvonchim, qunduzim!
Allayo, alia.
Qo‘shiqlarda nafosat tarbiyasiga oid ma’lumotlar bilan birga jis
moniy, aqliy, axloqiy tarbiyaga oid qarashlar ham katta o‘rin egallaydi.
Quyidagi qo‘shiqda o‘z farzandini «salomlashishga» odatlantira olgan
ota-ona maqtaladi:
Qizil-qizil olma terdim, tepa shoxdan egilib
Qizlarjon o ‘tib boradir sochbog‘i yerga tegib.
11 Алимасов В. Фалсафа 6худ фикрлаш лаззати. -Т .: Маънавият, 2001, 19-бет.
36
Salom bersam alik oldi tol xivichdek egilib,
0 ‘stirgan onangga rahmat, o‘lmagaysan ko‘z tegib.12
0 ‘z farzandini yaxshi tarbiyalay olmagan ota-onaning turli ta’na va
isnodga qolishi mana bu qo‘shiqda kuylanadi:
Ikki yuzing pishgan olma,
Noz etib hargiz buralma.
Ishdan hech bo‘yin tovlama,
Chiroylisan, ko‘rdik, kelin.
Onang seni o‘stirgan xom,
So‘zlarimni uqqin tamom.
Kattalarga bergil salom
Shunda qadring ortar, kelin.13
Afsonalar - hayoliy uydirmalar asos bo‘lgan kichik nasriy
hikoyalar bo‘lib, forscha «fusun», ya’ni «sehr, avrash, makr» so‘zidan
olingan. Afsonalar asosida tarixiy voqea va hodisalar yotadi, lekin
davrlar o‘tishi bilan aniq ildizlarini yo‘qotadi. Aristotel afsonalarni
«haqiqatdan xabar beruvchi yolg‘on hikoyalar» deydi. 0 ‘zbek xalqi
qahramonlik afsonalaridan «To‘maris» va «Shiroq» 0 ‘rta Osiyo
xalqlarining qadimgi ajdodlari, ulaming erk va ozodlik uchun olib
borgan qahramonona kurashlarini aks ettiruvchi asar sifatida ulkan
tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Quyidagi «Bobur va kabutar»
afsonasida ziyraklik va topqirlik xislatlari ulug‘lanadi:
Mirzo Bobur yoshligidan ziyrak bola bo‘lib o‘sibdi. Kunlardan bir
kun Umarshayx saroy a’yonlari bilan qasrda o‘tirgan ekan bir kabutar
uchib kelib ayvon peshtoqiga qo‘nibdi-da «g‘ulu-g‘ulu-g‘ulu» qilaverib-
di. Umarshayx a’yonlaridan «Kabutar ne deydur?»- deb so‘rabdi.
Anchadan beri urush ko‘rmay, qilichlari qonsirab qolgan a’yonlar: «Oliy
hazrat, qilichlami qindan sug‘urmoq kerak, deydur»,- deb javob
berishibdi. Shunda bir chekkada jim o‘tirgan Mirzo Bobur: «Yo‘q,
kabutar unday demaydur. Bobo u qovun sayliga chaqiribdur. Jonivor
xushxabami keltiribdur»,- debdi. Umarshayx kabutami tutib keltirishni
buyuribdi. Kabutami tutib kelib, oyog‘idagi mis halqani olib qarashsa,
ichidan bir xat chiqibdi. Xatda: «Oliy hazrat, qovun ayni pishdi. Kelib
qo‘l urib bersalar»,- deb yozilgan emish. Mirzo Bobuming gapi to‘g‘ri
!2Алавия М. «Узбек халк кушиклари». - Т., «Фан», 1959,209-бет.
13 Алавия М. «'Узбек халк к^шиклари». - Т., «Фан», 1959,209-бет.
37
chiqqanidan hayratga tushgan Umarshayx o‘g‘lidan «Bunchalik
topqirliging boisi nedur?»,- deb so‘rabdi.
«Ota,- debdi Bobur,- bu kabutarga e’tibor qilmadingiz. 0 ‘tgan yili
qovun sayli xushxabarini xuddi ana shu jonivor xabar qilg‘on erdi,
kaminaning ko‘zi kabutarning o‘ng qanotidagi qora xolga tushgan zahoti
ani tanidi va shu so‘zni taxmin etdi,»- deb javob beribdi.
Yosh Mirzoning hushyorligi, topqirligiga qoyil qolgan Umarshayx
a’yonlariga qarab: «Qilichni emas, aql-idrokni ishga solmoq lozimdur.
Xabar qilinglar, barcha qovun sayliga otlansun!» - deb farmoyish
beribdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |