M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

136 А н тология м и р овой ф и лософ и и. Т. 1, 4 . 1. С .3 12.
137 H aqiqat m anzaralari. 100 m um toz fa y la su f / Taqdirlar, hikmatlar, aforizm lar. -Т .:
Y an gi asr avlodi. 2 0 1 3 —B .46.
115

---

tom ondan, ongli, m aqsadga m uvofiq ta ’sir etuvchi ruhiy kuch-quvvat. 
Demak, A naksagor olam ni m aqsadga m uvofiq tuzilishga ega degan 
xulosaga kelgan.
“Aql, - deya ta ’kidlaydi A naksagor, - hayotdagi barcha, katta va 
kichik narsalar ustidan ham hukm ronlikka ega. Va Aql harakat 
(aylanish)ning ustidan ham hukm ron bo'lgan, va dunyo dastlab 
boshdanoq aylanishni boshlagan... V a Aql paydo b o ‘lishi m um kin 
bo'lgan, avval m avjud b o ‘lgan, bugungi kundagi mavjud va kelajakda 
m avjud b o ‘ladigan narsalam ing tartibini belgilab berdi, va o ‘zaro bir- 
biridan ajratilgan yulduzlar va quyosh, oy, havo va efir ishtirok etuvchi 
ushbu aylanish demakdir. V a aynan shu aylanishning o ‘ziyoq ajralish 
(bo‘linish)ni keltirib chiqardi, va zichlik siyraklikdan, issiq sovuqdan, 
y orug‘ zulm atdan va quruq h o ‘ldan ajratilgan. V a k o ‘plab narsalarning 
k o ‘plab qismlari m avjud. B iroq faqat Aqldan tashqari hech bir narsa 
boshqa narsalardan to ‘liq ajratilmagan. Va A qlning barcha ko'rinishlari 
o ‘xshash, oliylari ham , quyilari ham; hech bir narsa boshqa bir narsaga 
o ‘xsham aydi, biroq har bir alohida ajratilgan narsa m avjud va u o ‘zidagi 
m avjud eng k o ‘p bo‘lgan zarralarning nam oyon b o ‘lishi bilan 
belgilanadi” 138.
A naksagorning Aql tabiati to ‘g ‘risidagi m ulohazalarini F.KopIston- 
ning izohlashiga e ’tibor qarataylik. A naksagorda Nus “cheksiz v a o ‘z- 
o ‘zini boshqaradi va hech nim a bilan aralashm agan, u bir o ‘zi va o ‘zi 
bilan o ‘zi”. U holda A naksagor Aqlni qanday belgilaydi? U Aqlni 
“barcha narsalam ing eng sofi va nozigi, barcha narsalar haqidagi 
bilm larga ega b o ‘lgani va ulkan hukm ronlikka ega bo ‘lgani”, deb ataydi. 
U, shuningdek, aql haqida: “atrofdagi om m a orasidagi barcha narsalarga 
kirib bora oluvchi” sifatida gapiradi. Shunday qilib, faylasuf Aql haqida 
“barcha narsalam ing eng nozigi b o ‘lgan” ham da kenglikni egallab 
turadigan m oddiy predm et sifatida gapiradi. U ning shu fikrlari asosida 
B em et 
A naksagor 
hech 
qachon 
Aqlning 
moddiy 
mohiyati 
konsepsiyasidan tashqari (yuqori)ga chiqm aganligi haqida gapiradi. U 
N us boshqa jam iki m oddiy narsalardan toza, deb hisoblagan, biroq uning 
nom oddiy yoki tansiz narsa b o ‘lishi m um kinligi uning hattoki xayoliga 
ham kelm agan. Seller ham bu haqda o ‘ylab k o ‘rm agan, Steys esa 
“falsafa o ‘zining butun tarixi davom ida o ‘z tabiatiga k o ‘ra his etib 
b o ‘lm aydigan narsani his etib bo‘ladigan g ‘oyalam i ifodalash uchun
138 Copleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. —N ew Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.68.
116

---

mavjud bo'lgan til yordam ida qayday ifodalsh m umkinligi muam m osini 
hal etishga intilganligi”ni alohidata’kidlaydi.
A gar biz Aqlni “s o f ’ desak, yoki bir kishi ikkinchisidan aqlliroq 
desak, bu bizni m aterialistlar deb atash mumkin degani emas. Anaksagor 
Aql kenglikda o ‘z o ‘m iga ega, deb aytgani, u Aqlni hattoki Ong va 
M oddiyat o'rtasidagi aniq chegara tushunchasi sifatida nazarda tutgan 
bo‘lsa-da, Aqlni moddiy deb hisoblagan, deya ta ’kidlash noo'rin. 
Aqlning boshqalarga tarqalmasligi nisbatan so ‘ngi qarashlari sirasiga 
kiradi. Ehtim ol, bunga eng qoniqarli izoh Anaksagom ing m a’naviyatga 
b o ‘lgan o ‘z qarashlarida moddiyat va ma’naviyat o ‘rtasidagi radikal 
farqlarni aniq tasavvur qila olmaganligidir. Biroq bundan u dogm atik 
m aterialist b o'lgan, deagn fikr kelib chiqmaydi. Aksincha, garchi u 
ushbu prinsip va u yuzaga keltiruvchi va harakatlantiruvchi m ateriya 
o'rtasidagi m ohiyatga oid farqni to 'liq tushunib yetm agan b o ‘Isa-da, u 
birinchi bo 'lib m a’naviy va intellektual qarashlarni kiritadi.
Nus jam iiki tirik mavjudotlarda, insonlarda, hayvon va o'sim liklarda 
m avjud va barcha yerda bir xil ko'rinishga ega. Demak. ushbu obyektlar 
o'rtasidagi farq ularning ruhlaridagi emas, balki tanalardagi Aqlning 
to 'liq nam oyon bo‘lishiga to ‘sqinlik qiluvchi farqlar tufayli vujudga 
keladi. Nusni yaratuvchi materiya deb hisoblash kerak emas. Materiya 
abadiy, va Aqlning vazifasi shundan iboratki, u o'zaro aralashib ketgan 
zarralar aralashm asida aylanm a harakatlar yoki o'ram ani harakatga 
keltiradi, so 'n g ra o'ram aning kattalashishi darajasiga qarab uning 
yo'nalishini belgilab beradi, buning natijasida esa keyingi harakat 
vujudga keladi. Shu sababli o'zining “M etafizika”sida Anaksagorni 
“undan avval o ‘tgan safsatabozlar olomoni orasida yagona sog'lom fikr 
yurituvchi inson” sifatida ta ’riflagan Aristotel shuningdek, “Anaksagor 
Aqlni dunyo qanday paydo bo'lganligini ifodalovchi m exanizm sifatida 
qo'llagan; v a u yoki bu hodim a nim a sababdan mavjud b o ‘lishini 
izohlashga qiynalganda o'zining Nusini yuzaga chiqargan”, deb 
ta ’kidlaydi. Biroq boshqa holatlarda u dastlabki sabab sifatida Aqlni 
emas, balki boshqa biror narsani ilgari suradi. Aynan shu sababli biz o 'z i 
uchun Anaksagorni k ash f etgandan so 'n g o'zining um um an yangicha 
yondashuvini topgan Sokratning hafsalasi pir boMganligini tushunishim iz 
mumkin: “Men o ‘qishda davom etgan jarayonim da ushbu odam o'zining 
N usini qay tariqa qoMlashini bilmasligini tushunib yetganim da mening 
eng ulkan umidlarim ham puchga chiqdi. U m avjud tartib Aql ta'sirida
117

---

emas, balki har xil narsalarning — havo, efir, suv va k o ‘plab boshqa 
tasodifiy narsalar ta ’siri ostida vujudga kelgan, deya ta ’kidlaydi” 139.
Va, baribir, garchi A naksagor o ‘zi tom onidan k ash f qilingan Nusni 
to ‘laqonli ravishda qo‘llay olm agan b o ‘lsa-da, uning ulkan xizm ati 
shundaki, u grek falsafasini kelajakda yaxshi sam aralar beruvchi o ‘ta 
m uhim qarashlar bilan boyitdi.
K osm ologiyasida A naksagor borliqning boshlang‘ichi — aql va 
materiya; aql yaratuvchi asos, m ateriya — azob chekuvchi asos, degan 
fikrni ilgari suradi. Uning fikricha, Quyosh, Oy va barcha yulduzlar 
yonib turuvchi toshlardir. Yulduzlardan pastda Quyosh va Oy bilan birga 
harakatlanadigan, lekin bizga ko ‘rinm aydigan jism lar bor. Y ulduzlam ing 
haroratini yerdan uzoq b o ‘lganligi uchun sezmaym iz. Bu yerda yulduzlar 
yorug‘lik va issiqlik tarqatadi,degan fikr yangilikdir.
A naksagor fikricha, Q uyosh tutilishi yangi Oy chiqqanda uning 
to ‘sib q o ‘yilishi natijasida sodir b o ‘ladi; O yning tutilishi esa, Yerning 
uning Quyoshdan to ‘sib qo‘yilishi sababli yoki b a’zi hollarda Oydan 
pastda turadigan jism lam ing to ‘sishi natijasida kelib chiqadi.
A naksagor birinchi b o ‘lib Oy va Yerning o ‘xshashligi, xususan, 
Oyda tekisliklar va chuqurliklar (yerdagi singari) borligi to ‘g ‘risida 
fikrlam i bildirdi.
Bilish haqidagi m ulohazalarida A naksagor yuksak darajadagi 
hayvonlar v a odam larda sezgilarning vujudga kelishi to ‘g ‘risidagi 
m ohiyatan m exanistik tasavvum i ilgari suradi. U bilish qaram a- 
qarshiliklar tufayli kelib chiqadi, masalan, biz predm etni unga qarama- 
qarshi rangda b o ‘lgan predm et orqali ko ‘ramiz, deb ta ’kidlaydi.
A naksagor bilishda aql faoliyatiga yuqori baho beradi. M oddiy 
zarrchalam i (gom eom eriyalam i) biz bevosita, y a ’ni sezgilar orqali emas, 
balki aql yordam ida m avjud deb faraz qilamiz, deydi. Uningcha, sezgilar 
aqlga b o ‘ysunishadi, unga qaram 140.
Anaksagor hissiyatlam i bilishdagi azoblanuvchi boshlang‘ich asos 
deb biladi. Shuning uchun ham aqlga ega b o ‘lm agan hayvonlar azob- 
uqubatdadir. H issiyotga asoslanib, haqiqat to ‘g ‘risida m uhokam a yuritib 
boTmaydi. B uni u quyidagi m isolda tushuntiradi. Sekst Em pirik bergan 
m a’lum ot b o ‘yicha, agar biz ikkita: oq va qora rangli bo'yoqlam i olib, 
ulam ing biridan ikkinchisiga tom chilar qo'shib tursak, unda sodir