M illiy universiteti

T ojiklar ayur ani Afrosiyob
 
Bu  lurk beklariilan,  uii belguluk
 
To'nqa Alp Er edi quti belguluk.
Mahmud  Qoshg'ariy  “Devonu  lug'otit  turk”da  Yusuf Xos  Hojib 
bildirgan fikmi yanada aniqroq bayon qiladi:
“Turklarning  mashhur  qahramoni  Afrosiyobni  Alp  T o'ng'a  deb 
atashlariga  sabab, uning shemi yiqitadigan botir pahlavon bo'lganligi
edi” .
...  O'zbek  milliy  entsiklopediyasida  Afrosiyobning  “Avesto”da 
yana  uchinchi  bir  nom  bilan  tarixga  kirganligi  yoziladi:  “Afrosiyob- 
mifologik  obraz,  “Avesto”da  "Frang-Krisyan”  deb  atalgan  deyiladi. 
Keyinchalik  bu  ijobiy  obraz  Firdavsiyning  ‘Shohnoma'‘siga  Afrosi­
yob nomi bilan  faoliyati  salbiylashgan holda o'tadi.  Entsiklopediyada 
Afrosiyobga  munosabat  masalasida  bir  muhim  nuqta  ko'rsatib 
o' liladi:
‘‘Afrosiyobning  Eron  podshohlari  bilan  jangga  kirishuvi,  ya'ni 
Erort  bilan  Turonning  mifologik  raqobati  g'oyasi  “Avesto”da  yo'q. 
Afrosiyobni  Eron  shohlarining  dushmani  qilib  ko'rsatish  g'oyasi 
yozma  abadivotga birinchi  bo'lib  Firdavsiyning  l‘Shohnoma!'si  orqali
39

---

kirgan...  Bu  talqinda  Firdavsiy  zamoni  uchun  muhim  bo'lgan  turk 
davlatchiligi  va  eroniy  davlatlar  orasida  tarixiy  yuzma-yuz  turish- 
harbiy-siyosiy muxolitlik o 'z aksini topgan.6
Ana shu harbiy-siyosiy muxoliflik Afrosiyob -  Alp Er To'ng'aga 
munosabat turkiy tilli  manbalarda ijobiy,  “Shohnoma”  kabi  forsiyza- 
bon manbalarida salbiy bo'lishga olib kelgan...
Dostonda ko'rsatilishicha,  Alp  Er To'ng'ani  Eron  shohi  Kayxus- 
rav ziyofat paytida mayga zahar qo'shib berib o'ldiradi.
O'limi  muqarrarligini  sezgan  Alp  Er  T o'n g'a  sadoqatli  yorini 
eslaydi va yaqin odamlaridan iltijo qiladi:
Turkon xotun huzuriga
 
Mendan etkur vido qo'shig'in.
Aytgin:  menga qilgan xizmatni
 
Qilar cobug'chi endi unga...
Turon malikasi sevikli Alp yorini eslab musibat chekadi:
Ketdi ко  zitnning nuri
 
Ketdi tanamning ruhi
 
Qaydan topaysevganim
 
Qoldi cheki yo'q qayg'u...
Bunday  iztirobga  to'la  samimiy  so'zlami  faqat  chindan  yashab 
o'tgan va el-yurt orasida sevimli bo'lgan qahramon haqidagina aytish 
mumkin.  Biroq  Alp  Er  To'ng'aning  o'limidan  keyin  turk  davlat­
chiligi  uzoq  vaqt  inqirozli  asrlarni  (qariyb  ming  yildan  oshiq  ta'kid 
bizniki -  N.B.) boshidan kechiradi.
Nihoyat,  V l-V II  (melodiy -   N.B)  asrlarga  kelib  Bilge  xoqon  va 
uning  qahramon  inisi  Qultegin  davrlarida  turk  buduni  (xalqi)  qayta- 
dan qad rostlaydi.  Biz buni  O'rxon va  Enasoy daryolari  bo'yida  V I- 
V13 asrlarda toshga bitilgan dostonlardan bilamiz.
Xalq  og'zaki  ijodining  ilk  tajribalari  notiqlik  san'atiga.  badiiy 
so'z  san'atining  ravnaqiga,  yozma  adabiyotga  boy  manba  bo'lib
40

---

xizmat  qilib  kelgani  va  kelayotgani  barchaga  ma'lum,  shu  ma'noda 
“Alp  Er  T o'ng'a”  dostoni,  muqaddas  kitob  “Avesto”,  O'rxon  va 
Enasoy  yodgorliklari  va  boshqa yozma  yodgorliklar  Markaziy  Osiyo 
xalqlarining  tarixi,  ijtimoiy-iqtisodiy  hayoti,  madaniyati,  tilini 
o'rganishda  muhim  manba  bo'lish  bilan  birga,  ma'lum  Notiqlik 
san'atiga undovchi, unga manba bo'luvchi qimmatga ham egadir.
“Avesto”ning  muqaddas  kitob  sifatida  to4 la  shakllanishi  milod- 
dan avvalgi  birinchi ming yillik o'rtalariga to'g'ri keladi.  “Avesto”da 
notiq  foydalanishi  lozim  bo'lgan  o'rinlar  juda  ko'p.  Jumladan, 
“G'alla  erdan  unib  chiqqanda  devlar  larzaga  keladi,  G 'alla  o'rib 
olinayotganda  devlar  nola  -   faryod  chekadi,  G'alla  yanchib  un 
qilinayotganda  esa  devlar mahv  bo'ladi...  G'allaning  m o'lko'l  bo'li- 
shi  go'yo  devlaming  labiga  qizdirilgan  temir  bosgandek  ulami 
tumtaraqay  qiladi..."  Bu jumlalar  orqali  odamlarni  mehnat  qilishga. 
mehnatga  muhabbat  bilan  yondoshmoqqa  chaqirish  mumkin.  Unda 
notiqlik  kuchini  oshiradigan  da'vat  mujassam.  Demak,  notiq  l ohun 
bu  kabi  da'vatkorlikka  undovchi  misollar  “Avesto”dan  keng  o'rin 
olganligidan  ko'z yumib bo'lmaydi.  “Avesto”dan  o'rin  olgan rivoyat 
va afsonalardagi  vatanni  himoya  qilishga chorlovchi,  qahramonlikka 
undovchi  “Siyovush”  (’’Siyovarshan”  deb  berilgan  “Avesto”da)  kabi 
qahramonliklaming  butun  xatti-harakati  da'vatkorlik  qudratiga  ega. 
Biroq  melodgacha  notiqlik  san'ati  tarixi  notiqlik  maktablari  uchun 
manba  va  material  bera  olgani  holda,  maktablar  darajasiga  o'sib 
chiqmagan bo'lishi  mumkin.  Ammo  kim kafolat bera oladi,  Qadimgi 
Afinada,  Yunoniston  va  Rimda  paydo  bo'lgan  Notiqlik  maktab- 
larida yoki  maktab darslildarining paydo bo'lishida “Alp Er To'ng'a" 
dostoni,  “Avesto  kabi  muqaddas  kitob“  yoki  “Bundaxishn”  hamda 
“Denxard”  kabi  qimmatli  manbalaming  ta'siri  bo'lmaganligiga. 
Albatta  ilm  va  fan  qaerda  bo'lmasin,  qaysi  bir  xalqda  yaratilmasin. 
o'zaro  bir-biriga  ta'siri  bo'lishi  tabiiy  holat.  Jahon  ilmida  o'zaro
41

---

ta'sir  hamisha  bo'lgan  va  bundan  keyin  ham  bo'ladi.  Shu  asosda 
jahon fani, qaysi  sohada bo'lmasin bir-birini to'ldirib, boyitib boradi.
Sharqda,  jumladan,  Movarounnahrda  badiiy,  ilmiy  ijodning 
taraqqiyoti,  shuningdek,  va'zxonlik,  “Qur'on”ni  targ'ib  qilish  bilan 
mushtarak  holda  so'zning  ahamiyati,  ma'nosi  va  undan  maqsadga 
muvofiq foydalanish borasida qadimdan ko'p yaxshi fikrlar aytilgan.
Vaz'xonlikning,  balog'at  (chechanlik),  Notiqlik  san'atining 
o'suvi  barobarida  nutq  oldiga  qo'yilgan  talablar  mukammallashib 
bordi.  Buyuk allomalar Abu  Rayhon Berunay, Abu Nasr Farobiy, Ibn 
Sino,  Abu  Abdulloh  al-Xorazmiy,  Mahmud  Qoshg'ariy,  Zamax- 
shariy,  Abu Ya'qub Sakkokiy tilga,  lug'atga,  grammatika va  mantiq- 
shunoslikka  bag'ishlangan  asarlar  yozdilar  yoki  boshqa  sohalarga 
doir asai larida bu  mavzuga aloqador fikrlar bildirdilar.