M illiy universiteti

biroz hikmatli  so'z,  maqol  va  qochiriq  gapni
 
qistirib o'tish 
— Tsitseronning eng sevgan usullaridan edi.
Sezar  vafolidan  so'ng  davlatni  uning  nabirasi  Oktavian  boshqa- 
radi.  U  o'z  davlatini  mustahkamlash  maqsadida Tsetseronning  Senat 
oldidagi  mavqei  va  obro'sidan  foydalanmoqchi  bo'ladi.  Biroq 
Tsetseron  Oktavianga  ishonmaydi.  Tsetseronning  dushmanlari  yangi 
hukumdorni  o'z lari  tomonga  oqdirib  olgach,  undan  buvuk  notiqni 
qatl  etishni  talab  qiladilar.  Shunday  qilib.  so'z  san'atining  mohir
33

---

ustasi  shafqatsiz jazoga  hukm  etiladi.  Oldin.uning  o'ng  qo'li  qirqib 
tashlanadi,  so'ngra boshi tanasidan judo qilinadi.
Tsetseronni  butun  insoniyat  oldida  Ulug'lab,  obro'sini  oshirgan 
narsa  uning  ajoyib,  takrorlanmas  nutqlari  bo'ladi.  Uyqonish  davrida 
Italiya,  Frantsiya  va  Olmoniyaning  insonparvar  olimlari  Tsitseron- 
ning  ilhombaxsh  nutqlarini  sevib  o'rgandilar.  O 'sha  davrda  chiroyli 
so'zlagan kishilar “Tsitseronchilar” deb atalar edi
Rimda  bir  qancha  vaqtgacha  notiqlik  san'ati  rivojlanishidan 
to'xtab  qoldi.  O  rta asrlarga kelib esa notiqlikning diniy  va sxolastik 
tomonlari  avj  olib  ketdi.  Din  homiylari  notiqlik  san'atini  o'z 
qo'llariga  olganlaridan  so'ng,  uni  o'zlarining  maqsadlarini  amalga 
oshirish  uchun  xizmat  ettira  boshladilar.  Din  ahllarining  o'rtasida 
ham  iste'dodli  notiqlar  bor  edi.  Ulardan  ayniqsa  Vasiliy  Velikiy, 
Grigoriy  Bogoslov,  Ioann  Zlatoust  va  Avreliy  Avgustinlar  katta 
shuhrat qozondi.
O'rta  asrlarning  ikkinchi  yarmidan  boshlab,  ya'ni  XI-XII  asrlar- 
dan  “universitet  notiqligi”  deb  nomlangan  notiqlik  san'ati  rivojlandi. 
Dorilfunurming  tarix  o'qituvchisi  Yan  Gus  ilqor (progressiv)  fikrlari 
uchun  gulxanda  yondirilgan.  Oksford  dorilfununining  magistri  Duns 
Skott,  sxolastik  falsafa  o'qituvchisi  parijlik  Per  Abelyarlar ham  shu 
san'atning atoqli vakillari edi.
O'rta  asming  so'nggi  davrlarida  ko'zga  ko'ringan  etuk  notiqlar- 
dan  biri  florentsiyalik  monax  Savonarola  edi.  U  ilk  bor  cherkovni 
xristianlikning  printsiplariga  qaytishga  chorladi.  To'g'ri,  Savonarola 
cherkovdan  voz  kechishni  targ'ib  qilmadi.  Shunday  bo'lishiga 
qaramasdan,  uning  maftunkor  nutqlari  o'z-o'zidan  katalitsizmga ket- 
maket  zarba bo'lib  tushaveradi.  Natijada  notiqning  cherkovdagi  xiz- 
mati  kun  sayin  oqirlasha  boshladi.  Ashaddiy  dindorlar  Savonarolani 
xuddi  Yan  Gus  kabi  ta'qib  ostiga  olib,  turli  iqvolar  tarqatdilar, 
so'ngra tiriklayin gulxanda kuydirdilar.
34

---

XVI  asrda burjuaziyaning  tug'ilishi  bilan  yangi  -   insonparvarlik 
dunyoqarashi  shak liana  boshladi.  Uning  xarakterli  xususiyatlaridan 
biri  insonning  kuch-quvvatiga,  aql  zakovatiga  ishonch  hamda  antik 
dunyo  madaniyatiga  katta  qiziqish  uyqotish  edi.  Insonparvarlar  xalq 
yaratgan  madaniy  boyliklarr.i  k o z   qorachiqidek  saqlashni  targ'ib 
qildilar.  Shuning  uchun  ham  ko'p  vaqtlargacha  'uyqonish”  termini 
"gumamzm” termini  bilan yonma-yon turib kekli.
Shu  davming  ko'zga  ко  ririgan  eu«k  notiqiari  sifatida  Erazrn 
R o tterd am sk iy  
Ulrix  fon Gutten  hamda katoiik cherkovining  turii  xil 
namoyish’ariga o'zlarimng  ajoyib  nutqlari  bilan  zarba  bergan  Martin 
Lyuter va Kalvinlarni sanab o'tish mumkin.
Bu  davrda  Olmoniyada  notiqlik  san'atini  nmkamma!  egallagan 
lurdan  biri  Tomas  Mvuntser edi.  Myuntscr dehqonlar  o'rtasida  sliun- 
day  ajoyib  nutqlar so'zlar ediki,  uni  tinglagan  har bir dehqon yitragi- 
da  yangi  hayotga  nisbatan  кэпа  umid  uyqonar  edi.  Hatto  shuning 
natijasida  dehqonlar  pomeshchik  va  feodailarga  qarshi  kurashga 
otlanib, qo'zg'olon  ham ko'tardilar.
XIX  asrda  Frantsiya,  Italiya,  Olmoniya  va  Avslriyada  burjua 
Jemokratik  revolyutsiyasining  g  alabasidan  ksyin  notiqlik  san  ati 
yuksak  darajada  rivojlandi.  Shuning  uchun  bu  davr  notiqlik  san'ali­
ning  gullash  davri  ham  dcyiladi,  O 'sha  davr  aotiqiari  insonning 
mehnati va aql-/akovatini Ulug'lab, uning kelajagini  astoydil himoya 
qtldilar.
S barq va M ark a/iy Osiyoda notiqlik tarixi
Notiqlik  san'ati  C'Pitorika”)  tarixi  haqida  gap  ketganda,  jahon 
fanida  notiqlik  san'atinicg  taraqqiyoti  eramizdan  oluingi 
V 
asrning 
o'rtalarida  Afmada  deb  tat.  olingan.  Qadimgilarning  fikricha,  notiq­
lik  san'atining  (“Ritorika”ning)  as)  vatani  Sitsiliya  oroli  bo'lgan. 
Notiqlik  san'atining  asoschilari  deb  .«itsiliyalik  Korak  hamda Tisiyni

---

tan  olganlar.  Biroq,  ulardan  bizgacha  deyarli  hech  narsa  qolmagan. 
Ular  hayoti  va  ijodi  to'g'risida  fan  olamida  birozgina  iz  qolgani 
aytiladi.  Keyinchalik  ularga  vatandosh  bo'lgan  sofist  Gorgiy  (483- 
376)  hamda Lisiy  (459-380)  lami  notiqlik  san'atining  (Ritorikaning) 
Ulug'  namoyandalari  sifatida  Ulug' laganlar.  So'ngra  bu  fan 
taraqqiyotida  Aristotel,  Demosfen,  Tsitseronlaming  ijodi  yanada 
yorqin o'rin egal lagan.
Umuman  notiqlik  san'atining  (“Ritorika”ning)  fan  sifatida tug'i- 
lishi,  shakllanishi  va  taraqqiyoti  zaminida  Gretsiya  va  Rimda  notiq­
lik maktablarining faoliyat boshlagani to'g'ri. Biroq, Markaziy Osiyo 
va  Sharqda,  aniqroqi  Turon  zaminda joylashgan  xalqlarning, jumla­
dan  o'zbeklaming  ham  notiqlik  san'ati  tarixi  manbalari  eramizdan 
oldingi  VIT  asrlarga  borib  taqalishi  ham  adabiy  va  tarixiy  manbalar- 
dan  ma'lum  bo'lmoqda.  Yodingizda  bo'lsa  Qadimgi  (‘'Ritorika") 
Notiqlik  san'atining  taraqqiyoti  zaminida  badiiy  adabiyot  janrlari- 
ning  paydo bo'lganligi  antik adabiyot tarixidan ma'lum.  Ya'ni,  avval 
nutqning  paydo  bo'lishi,  nutq  matnlarining  yozilishi,  (logograflar 
tomonidan)  ulaming  to'planishi,  tantanali  nutqlarda  badiiy  tasvirlar- 
ning  yoritilishi  natijasida  badiiy  adabiyotning  doston,  roman,  drama 
kabi  janrlari  shakllanib  taraqqiyot  yo'lini  tutganligi  xususida  gap 
bormoqda.
Madomiki,  shunday  ekan,  miloddan  oldingi  VII  asrlarda yaratil- 
gan  xalqimizning  qadimiy  adabiy  va  madaniy  merosi  sanalmish  sof 
turkiy tilda  bitilgan  “Alp E r