M illiy universiteti

El iistozim,  men esam tolib,
So'z durlarin tennoqdir ishim.
Odamlarning o'zidan olib,
Odamlarga bermoqdir ishim ...  -
 deya haq gapni tan oladi.
Tnson  hamisha  sodda  va  samimiy  so'zni  sog'inib,  tabiiylikka 
intilib  yashaydi.  Maqtov  so'zlar  ham mag a  yoqadi,  ayniqsa  san'atkor 
va  ijodkorlarga,  yosh  boladan  tortib  nuroniy  bobolarimizu  mehribon 
momolarimizgacha.
130

---

ILOVA
O’zbek tilida ish yuritish hujjatlari haqida
Inson  jam iyatda  yashaydi.  Uning  jam iyat  a’zolari  bilan,  shu 
jam iyatda lashkilot va idoralar bilan munosabatini  amalga oshiruvchi 
va  tartibga  soluvchi  ishi  jam iyat  tomonidan  qabul  qilingan,  ma'lum 
tartib  va  qoidalar  asosida  tuzilgan  yozma  ish  qog’ozlari  asosida 
bo’lib, 
bu 
yozma qog’ozlar rasmiy  hujjatlar yoki  rasmiy  ish  qog’oz­
lari  deb  nomlanadi.  Bu  rasmiy  ish  qog’ozlari  insonlar  va  ma'lum 
tuzilmalar  (idora,  muassasa, jam iyat  va b.)  orasidagi  munosabatlarni 
belgilaydi  va  tartibga  soladi.  Insonlarning  o ’zaro  munosabati  (masa­
lan,  tilxat)  va  jam iyatga  munosabat  ana  shu  rasmiy  ish  qog’ozlari 
orqali 
hal 
buladi.  Ish  qog’ozlari  rasmiy  tus  olib,  hujjatlar  tusini 
ol- 
ganda. 
jam iyatda  tashkil 
b o ’lgan 
inuassasalar  (idoralar,  boshqarma- 
lar, 
vazirlik,  hokimyat,  notarial  va  fuqarolik  holatini  qayd  etish  ido- 
ralari,  sud, prokratura, turli komissiyalarda) kyriladi va hal qilinadi.
Rasmiy  ish  qog’ozlari  erkin  tuzilmay,  har  bir  rasmiy  ish  qog’- 
ozini  tuzish  tartiblari  maxsus  hujjatshunoslik  va  arxiv  ishlari  ilmiy 
tadqiqot  institut  tomonidan  ishlab  chiqilgan  shakl  va  tartiblar  asosi­
da,  har bir hujjatning  Davlat  standarti  (GOST) - yagona Davlat qolpi 
ishlab  chiqiladi  va  tavsiya  etiladi.  Shu  tariqa  har  bir hujjatning  yag­
ona  shakli  vujudga  keladi,  idoralar  tomonidan  ko’riladi  va  qabul 
qilinadi.  Bunday rasmiy  ish  qog’ozlarining  soni  60 ga yaqin  b  o’lib, 
idora va muassasalarning asosiy  ish mazmunini tashkil etadi.
Bir  qolipga  tushgan  hujjatlar  tuzish  qadimdan  amalda  bo’lgani 
ma'lum.  qadimgi  turkiy tillar mutaxassisi S.E. Malov o ’zining «Pam- 
yatniki  Drevnet-yurkskoy  pismennosti»  asarida  (Moskva-Leningrad, 
1951) qadimgi  turkiy  (uyg’ur) yozuvi  X-XIII  asrlarda bitilgan o’nlab 
rasmiy  hujjatlaming (shikoyat, oldi-sotdi, ijaraga qo’yish, tilxat kabi) 
namunalarini  keltiradi  va  bu  haqida yozilgan  adabiyotlar  r  o’yxatini 
keltiradi  (o’sha  asar,  2 0 0 -2
18-betIar).  X  asrdan  boshlab  turkiy 
(qad­
imgi  turkiy) 
tilida yozilgan  turli  hujjat  namunalari  (yorliqlar,  «patta-
131

---

la»,  (favlatlararo  diplomatik  hujjatlar,  qog’ozxona  va  devonxonalar- 
da saqtangan turli-tuman rasmiy ish qog’ozlari) bizgacha etib kelgan.
Shunisi  muhimki, bu hujjatlar muayyan turg’un  so’z, birikmalari 
va  barqaror  lisoniy  qolplar  asosida  tuziladi  («To’xtamish  so’zim 
Yaqalayga»,  «Temur qutluq  s  o’zum»).  Dunyoning  har  bir  mamla- 
katida qadimdan rasmiy ish qog’ozlari qo’llanib keladi.
Rasmiy  ish  qog’ozlarining  qimmati  shundaki,  u  o ’z  davrida 
jam iyat  a'zolari  orasiadagi, jam iyat  bilan  uning  a'zolari  o ’rtasiadagi 
munosabatlar,  davlatlar orasidagi  turli munosabatlar, davlatning tuzi- 
lishi,  ichki  qonun  va qoidalari  haqida m alum ot beradi.  Bu esa jam i­
yat tarixini,  ijtimoiy  ahvoli hamda munosabatlar tarixini o ’rganishga 
yoradam  beradi  va  shu  maqsdda  tarixiy  monografiyalar,  maqolalar, 
dissertatsiyalar yoziladi.
M u’Iumki,  O ’zbekiston  Respublikasi  mustaqil  bo’lgunga  qadar 
rasmiy  hujjatlar  rus  tilida belgilangan  qolipda yozilib  keldi  yoki  ay- 
rim hujjatlar rus tili qolipi asosida O ’zbek tilida tarjima qilib berildi.
Yagona  Turkiston  Respublikasi  ajradb,  alohida  respublikalar 
tashkil  bo’lgan  yillardayoq  O ’zbekiston  Jumhuriyati  1924  yil  31 
dekabrda  48-raqamli  «Shilami  O ’zbek  tilida  yurgizish»  to’g ’risiada 
muhim bir qaror qabul qildi. Qarorda butun boshqaruv idoralari ham- 
ma  rasmiy  ish  qog’ozlarini  faqat  O ’zbek  tilida  yurgizish,  o’zbekcha 
rasmiy  hujjatlar  tuzish,  yo’riqnomalami  tayyorlash  topshirildi. 
Ammo 30-yillarda boshlangan  ohir vaziyat,  nohaqlik, qonunbuzarlik 
vaziyatida,  ayniqsa,  sobiq VKP (b)  M K va SSSR  MS  ning  1938  yili 
qabul  qilgan  («Ob  obyazatelnom  izuchenii  russkogo  yazo'ka»)  qa- 
roridan keyin, milliy tillarni, xususan, O ’zbek tilini  cheklash va men- 
simaslik  siyosati  yurgizilgach,  mazkur  qaror  o ’z  kuchini  yo’qotdi. 
Nihoyat,  1989  yil  29  oktyabrda  O ’zbekiston  Respublikasi  «O ’zbek 
tiliga  davlat  maqomi  berish  to’g ’risida»  qonun  qabul  qildi.  Bu 
qonunga ko’ra,  8  yil mobaynida butun rasmiy hujjatlar O ’zbek tilida 
yozilishi  kerak  edi.  Ammo  respublikadagi  milliy  munosabatlami
132

---

turg’unlashtirish,  barqarorlikni  ko’zlab,  O ’zbekiston  Oliy  Kengashi
1995  yil  21  dekabrda  mazkur  qonunning  yangi  tahririni  tasdiqlash 
to’g ’risida qonun qabul qildi.  «Davlat tili haqida»gi qonunning yangi 
tahririda  rasmiy  ish  qog’ozlarini  O ’zbek  va  rus  harada  boshqa 
tillarda tuzish va qabul qilish mumkinligini ko’rsatib o’tildi.
O ’zbek tilida yagona rasmiy ish  qog’ozlari  tuzishning  sust amal- 
ga oshirilishining  sabablaridan biri-bunday hujjatlarni  tuzish  yo’llari, 
shakli,  tili  va uslubini  o ’rganuvchi  va bilgilovchi  biror ilmiy-tadqiqot 
institutining  tashkil  etilmagani  ham  sabab  bo’lmoqda.  Respublika 
uchun  O ’zbek tilida yagona rasmiy ish  qog’ozlarining (hujjatlaming) 
shakli  bilan  hozirgacha  ayrim  olimlargina  shug’ullanib,  o ’z  tavsiya- 
larini bermoqdalar.
O ’zbek  tilida yagona  rasmiy  hujjatlaming  muassasa,  idora.  bash- 
qarma  va  boshqa  turli  boshqaruv  idoradarida  ish  tashkil  qilishda, 
ayrim  shahs  va jam iyatning talabi,  taklifini  amalag oshirishda hamda 
uning  ijro etishdagi  ahamiyati  va  o ’rnini  hisobga olib, mazkur hujjat­
larni  tuzish  hamda  ijro  etish  uslubi  ustida  ish  olib  borish.  Davlat 
yagona nusxalarini  ishlab chi?ish shu kunning dolzarb masalasidir.
Hujjatning  maqsadga  ko’ra  turlari  hujjatlar  ichki  (muassasa, 
idoraning  ichki  masalalarini yoki ayrim xizmatchialaming  masalasini 
hal  qilishga  qaratilgan)  yoki  (tashqi  idolar  bilan  hal  qilinadigan) 
hujjatlardan  iborat  bo ’ladi.  hujjatlaming  maqsadga  ko’ra  turlari, 
tuzilishi va shaklilari quyidagicha bo ’ladi:
Har  bir  rasmiy  ish  qog’ozi  (hujjat)  ma’lum  bir  maqsadni  ko'zda 
tutadi.  Shunga ko’ra hujjatlar 3  taurli bo’ladi:
1) xususiy yoki  shaxsiy  hujjatlar;
2) shaxs yoki jam oaga qarashli hujjatlar;
3) jam oaga qarashli  hujjatlar.
1) 
shaxsiy hujjatlar:  tarjimai  hoi,  tavsifnoma (xarakteriska),  tavi- 
syanoma  (rekomendatsiya),  tilxat  (zayavlenie),  guvohnoma  (ud- 
ostoverenie),  taklifnoma  (pirglasitelno'y  bilet),  mehnat  daftarchasi
133

---

(turdovaya  knijka),  munosabat  belgisi  (rezolyutsi), • shaxsiy  varaqa 
(lichnoe  delo,  anketa),  so’roq  bayonnomasi,  ishonchnoma  (doveren- 
nost), taklifnoma, mukum, aybnoma, farmon, buyruq.
2)  ayrim  shaxs  yoki  shaxslarga oid hujjatlar:  ariza,  safar guvoh- 
nomasi  (komandirovochnoe udostoverenie), tushuntirish  xati  (obyas- 
nitelnaya  zapiska),  shikoyat  arizasi,  farmon,  buyruq,  bildirish  (ro- 
port), kafolatnoma,  xizmat xatlari, e'lon,  shikoyat arizasi (kassatsion- 
naya jaloba).
3)  ayrim shaxs, shaxslar yoki  idora,  tashkitlotlarga oid hujjatlar: 
ajrim  (hakam  idorasi  orqali),  hisobot,  dalolatnoma  (akt),  ma'lumot- 
noma (spravka), da'vonoma,  iltimosnoma,  tushuntirish xati,  axborot, 
ashyoviy  dalillar  daftari  (tetrad  veshestvenno' x  dokazatelstv), 
moliyaviy-statistik bujjat.
4)  jam oatga  yoki  jam oalarga  taaliuhli  hujjatlar:  Qonun,  yo’riq- 
noma (rukovodstvo),  nizom (polojenie), ustav  (tuzukot),  ta'til jadvali 
(grafik otpuskov),  shtat (xodimlar) jadval (shtatnoe raspisanie), bitim 
(soglashenie), ahdnoma, shartnoma (dogovor).