M illiy universiteti

Kimki bir ko'ngli g"aribning xotirin shod aylamoq,
Oncha borkim,  Ka'ba  vayron bo'lsa obod aylamoq,
  deydi.
Ya'ni  ko'ngil  ovlamoq  Ka'bani  qayta  qurish  bilan  tenglashtir- 
moqda.  Demak,  ko'ngil  buzish  ham  Ka'bani  buzish  bilan  barobar 
bo'ladi.
Bular  og'zaki  nutqdagi  kamchiliklar.  Bugungi  kunda  adabiy  til 
normalarini  bilmaslik  tufayli  o'quvc-hi  va  talabalar.  hattoki.  ustoz  va 
murabbiylarning yozma nutqlarida ham  uchraydigan  ba'zi  uslubiy  va 
ilmodagi  nuqsonlar xususida to'xtalsak:
M a'lum ki,  o'zbek  tilida  oltita  kelishik  va  har  birining  o'z 
qo'shim chalari bor.  Ammo nutqda qaratqich kelishigi o'rniga tushum 
kelishigi, 
o'rin-payt  kelishigi 
o'rniga  jo'nalish 
kelishigining 
qo'shimchalarini  almashtirib  ishlatish hollari  uchraydi:
Misol  uchun,  «Bu  —  Anvarning  kitobi»,  deb  aytish  va  yozish 
o'm iga  «Bu  —  Anvami  kitobi»  tarzida  yoxud  «Bu  gapni  uyda  ayta- 
man»,  deb  aytish  yoki  yozish  o 'm iga  «Bu  gapni  uyga  aytaman» 
(Uyning  qulog'i  bormi?)  deb  ishlatish  holatlariga  tez-tez  duch  kela- 
iniz.  Bu, albatta shevaning ta'siri.
Aslini  olganda,  shevadagi  so'zlar  adabiy  tilni  boyitishga  xizmat 
qiladi.  Masalan,  Abdulla  Qahhor  qo'qon  shevasidagi  «Sinchalak» 
s o '
7
ini adabiy  tilga o 'z  asari  bilan olib kirib,  tilimizni  boyitgani  kabi. 
Biroq,  shevaga xos  qo'shim chalam i  adabiy til  qoidalariga mos holat- 
da  ishlatmaslik  uslub  va  imlodagi  xatolarning  kelib  chiqishiga  ham 
sabab  bo'lishini  unutmaslik  kerak.  Matbuot  ham  bunday  kamchilik- 
dan xoli  emas.
127

---

O'zbek  tili  grammatikasida:  yozilishi  har  xil,  niazmuni  bir  xil 
bo'lgan  so'zlar  sinonimlar  deyiladi,  degan  qoida  bor.  Bunga  amalda 
n o to'g 'ri  yondoshsak  ham  xatoga  yo'l  qo'yishim iz  mumkin.  M asa- 
lan,  yuz,  aft,  turq,  bashara,  chehra,  ruxsor  kabi  so'zlam ing  m a'nolar 
bir  xil  deb  «ruxsoringiz  yoki  chexrangiz  chiroyli»  deyish  o 'm ig a 
«basharangiz  chiroyli»  deb  ishlatib  bo'lm aydi.  Aks  hodda  «tushun- 
cha»  salbiy  holatga  yo'naltirilgan  bo'ladi.  Shu  boisdan  so'z  tanlash 
mahorati  hamisha  yodimizda  bo'lishi  lozim.  Bu  borada  she'riyatda 
nozik ta  b bilan so 'z  tanlanadi.  Masalan, Erkin Vohidovning  «O'zbe- 
gim» qasidasida: