M illiy universiteti

So'zdirki,  nishon berur o'lukka jondin,
So'zdirki,  berar jonga xabar jonondin.
Insonni so'z ayladi judo liayvondin,
Bilkim,  guhari sharifroq yo'q ondin,
dcya  so'zning  buyuk  qudratini  ulug'lagan  hazrat  Navoiyni 
Husayn  Boyqaro  "S o'z  sohibqironi”  deb,  zamondosh  shoirimiz 
O 'zbekiston qahramoni Abdulla Oripov esa:
Temur tig'i etmagan joyni
Qalam bilan  oldi,  Alisher,
  deb aytmagan  bo'lardi.
125

---

Gap  «so'z»  xususida  ketayotgan  ekan,  bu  ne'm atni  nihoyatda 
qadrlash  tilimiz  orqali  namoyon  bo'ladi.  Tilimizdan  chiqayotgan 
so'zlar  nutqqa  aylanadi.  O 'sha nutq  esa  so'z  va  nutq  egasining  kim- 
ligini  aniqlashga  yordam  beradi.  Chunki  odamning  yaxshi-yomon 
xislatlarini  gaplaridan  bilib  olamiz.  K o'rinib  turibdiki,  so 'z  san'ati 
tarixdan  zamonamizga  qadar  bo'lgan  kenglikni  bir-biriga  bog'laydi. 
Shu  m a'noda yoshlarimiz  o 'z   so 'z  va nutqlaridagi kamchilik va nuq- 
sonlar,  tillaridagi  qusur  va  g'alizliklar  haqida  qayg'urishlari  lozim. 
«So'z  boshi  salom»,  deganlaridek,  ba'zi  yoshlarimizning  salomla- 
shishiga kelsak,  qo'shtim oq  ichida  «madaniyatli»  lari  «privet»,  «zo- 
rov»  desalar,  boshqalari  «som  alaykum»  deyishadi.  Bunday  yoshlar 
«som» arab tilida  «o'lim »  degani  ekanini  bilsalar edi,  bunday  salom- 
lashmasdi,  deb  o'ylaym iz.  Bu  narsa  oila,  bog'cha,  maktab  va  o'quv 
dargohlarida o'rgatilishi  lozim  bo'lgan muammo.
Ayniqsa ko'cha-ko'yda,  bozorda,  yo'lovchi  transport!arida,  hatto 
o'quv  dargohlarida  ham  quloqqa  tez-tez  eshitilib  turadigan  «koro- 
chche»,  «shes  sekunt»,  «otvechat  qilasanmi»  kabi  so'zlarga  ham, 
qanchalar  xunuk  bo'lm asin,  quloqlarimiz  o'rganib  borayapti.  Yoki 
«brat»,  «bratan»,  «bratishka»  kabi  so'zlar  ham  shular  jumlasiga 
kiradi.  Bunday holatlar go'zal o'zbek tilimizga hurmatsizlik emasmi? 
Qolaversa,  O'zbekiston  istiqlolining  eng  buyuk  ne'm atlaridan  biri 
bo'lgan tilimiz  mustaqilligiga e'tiborsizlik emasmi bu?
«Yaxshining  so'zi  moy,  yomonning  so'zi  loy,»  —  deydi  dono 
xalqimiz. Zero, xulq, eng avvalo, nutqda ko'rinadi.
Yoshlaming  o 'z   otasini  «рахап»,  «boboy»,  onasini  «mamulya», 
«babulya»,  «kampirsho»  deb  atashi;  do'stlarini  o 'z   ismi  bilan  ata- 
may,  Bobumi  -   Borya,  Temumi  -   Tolik,  M uhammadni  -   Misha, 
Alishemi -  Alik,  Sanobarni  -  Sano,  Rahimani -  Raya, Gulchehrani  -  
Gulya  deb  chaqirishlari;  boshqalami  ham  jism oniy  kamchiliklari 
bilan  atab:  qiyshiq,  cho'loq,  kar,  kal,  cho'tir  deb  atashlari  ulaming 
m a'naviy  qashshoq  ekanliklarini  bildirmaydimi?  Ammo  ular o'zlari-
126

---

ni  «madaniyatli»  hisoblaydilar.  Shaxsni  jism oniy  kamchiliklar  bilan 
chaqirishni  hazil  deb  tushunadilar.  Jismoniy  kamchiligi  bor  tanishi- 
ning  ko'nglini  ovlash  o'rniga  masxaralash  aslida  gunoh.  Ayniqsa 
«harif»  degan  so'zni  к о 'p  ishlatishadi.  Bu  so'z  asosan  musofir, 
tirikchilik  uchun  sarson-sargardon  bo'lib  yurgan  bechora  odamlarga 
nisbatan ishlatiladi.  Alisher Navoiy esa: