М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

_L
________
I
\
S / '
Bunday sinash asboblari 
odometr
deb
\
r
7
ataladi. Amaliyotda odometrlardan tashqari
uch 
o 'q
bo'ylab 
siquvchi 
asbob 
stabilometrlar
ham 
keng 
ko'lam da 
qo’llaniladi 
(III.4- 
rasm). 
Stabilometrda 
£S
grunt namunasi suv o'tkazmaydigan elastik 
qobiq bilan o'ralib, yon atrofi suyuqlik bilan 
to'ldiriladi. Suyuqlikning vazifasi gruntni 
yon tomonga siljishini ta’minlashdan iborat. 
Grunt zichlanayotganda ajralib chiqadigan 
suv stabilometr ostiga joylashgan serteshik 
yopqichdan oqib chiqadi.
Odometrda tajriba o'tkazish jarayonida 
grunt 
bilan 
asbob devorlari orasida hosil 
3.
5-rasm . D ala 
sharoitida 
bo'luvchi ishqalanish kuchining ta’siri seziladi.
uruntm zich lash u v u a sm ash
, , , ,
, . 
. . 
. . , 
, . ,
Ushbu ta simi kamaytirish maqsadida grunt
42

---

namunasi 
balandligi 
ko'ndalang 
yuzasiga nisbatan 
ancha 
kichik 
olinadi. 
Slabilometrda esa bunday ishqalanish bo'lmaganligi uchun grunt balandligi nisbatan 
katta olinadi.
Tashqi yuk qo’yilgach gruntning zichlashuv jarayoni maxsus o’lchov asbobi 
(indikator) yordamida millimetming mingdan bir ulushi qadar aniqlikda o’lchanadi. 
Yukning miqdori 
pog'onam a-pog'ona oshirib boriladi. 
Har bir pog'ona yuki 
gruntning zichlashuv jarayoni so'nguncha tutib turilishi bois ba’zan tajribalar bir 
necha xafla davom etishi mumkin.
Shuni aytish lozimki, tajribaxona sharoitida gruntning tabiiy holatini to'la- 
to'kis ifodalab bo'lmaydi. Masalan, grunt zichligining chuqurlik bo'yicha ortib 
borishi; siljish jarayonida tomonlar cheklanmasligi va hokazo. Shuning uchun noyob 
inshootlami bunyod etishda tajribaxona sinovlarini dala sharoitidagi tajribalar bilan 
to'ldirish maqsadga muvofiq.
Dala sharoitidagi sinovlar bo’lajak inshoot poydevorining chuqurligi sathida 
o'tkaziladi. Buning uchun maxsus xandaqlar va yer osti yo'laklaridan foydalaniladi.
Yuklash maqsadila 600 sm
2
va 5000 sm
2
tekis yuzali qurilmalardan 
foydalaniladi. Mazkur qurilma sirtiga sinov asbobiiing yuqori qismi o'rnatiladi 
(3.5-rasm). Qurilma tik holatdagi mustahkam ustun (
6
) ga mahkamlangan yaxlit tekis 
maydoncha (2) dan iborat bo'lib, uning muvozanat holatini lirgovich (7) lar va 
qiyshayishga qarshi qo'yilgan ikkita to 'g 'ri burchak ostida kesishuvchi qanot (3) lar 
saqlab turadi.
Dala sharoitidagi 
sinovlarda grunt cho'kish holatini 0,1 mm gacha aniqlikda 
o'lchaydigan qanotli o'lchov 
asboblaridan foydalaniladi. Agar sinovni 
3 m dan 
ortiq chuqurlikda o'tkazish talab etilsa, u holda burg'u quduqlar qaziladi. Dala 
sharoitidagi sinovlar ham pog'ona tarzida oshib boruvchi yuklar ta’sirida o'tkaziladi. 
Sinov jarayonida gruntning cho'kish miqdori o'lchanadi.
43

---

4 bob. INSHOOT ZAMININING ZO'RIQISH 
HOLATLARI
4.1. Grunt qatlamining zo‘riqishi va uning zamin 
yuk ko‘tarishiga bog'liqligi
Inshooldan 
tushayotgan yuk zaminga poydevor orqali uzatiladi. 
So'ngra 
undan 
hosil boMgan 
bosim 
zamin 
bo'ylab turli tomonlarga 
tarqaladi. 
Bosimning zamin bo'ylab tarqalish holatini aniq тасаввур etish мақсадида 
4.1- 
rasmda tasvirlangan shartli chizmaga murojaat etamiz. Unda 'grunt zarralari teng 
o'lchamli shar shaklida tasvirlangan bo'lib, grunt sirtiga 
N
yuk ta ’sir etadi.
Agar yuk miqdorini 1.0 deb qabul qilsak, unda birinchi qator zarralariga uning 
teng ikkiga bo'linib uzatilishini kuzatamiz. Ikkinchi qator zarrachalari o 'z yuklarini 
teng bo'lib, uchinchi 
qaiorga, 
ular esa, 
o 'z
navbatida, 
to'rtinchi qatorga 
uzatadi va h. k. Chizmaga e ’tibor 
qaratsak, grunt sathidan chuqurlashgan sari 
yukning ta ’sir ko'lami kengayib borishini kuzatish mumkin. Har bir yotiq qatorga 
uzatiluvchi yuklaming 
yig'indisi 
1,0
ga teng bo'lib, yukning ta’sir o'qi bo'ylab 
eng yuqori qiymatda, o'qdan uzoqlashgan sari kamayib boradi. Bunday notekislik 
yukning chuqurlik 
bo'ylab tarqalishida ham 
kuzatiladi, ya’ni poydevordan 
uzoqlashgan sari yukning miqdori kamayib boradi.
Yahlit jismlardan farqli o'laroq 
zarralarga ta ’sir etuvchi haqiqiy kuchlar 
gruntning butun hajmi bo'ylab 
(g'ovaklam i ham qo'shib hisoblaganda) 
tarqaluvchi mavhum kuch sifatida faraz 
qilinadi. Bunday mavhum kuchlaming 
berilgan qirqim yuzaga nisbati gruntda 
hosil bo'luvchi zo'riqishni ifodalaydi. 
Grunt 
qatlamining 
m a’lum 
nuqtasidagi zo'riqish yahlit jismlardagi 
kabi koordinata o'qlari bo'ylab yo'nalgan 
zo'riqishlam i 
tashkil 
etuvchilari 
yordamida ifodalanadi. Buning uchun 
berilgan 
О
nuqta atrofida tomonlari 
koordinata o'qlari bo’ylab yo'nalgan 
kichik o'lchamli kub ajratamiz (4.2- 
rasm). Gruntning zichlashuv xususiyatini 
nazarda tutgan holda, 
OZ
o'qini pastga 
qarab yo'naltiramiz.
Zo'riqishning tashkil etuvchilari kubning tomonlari bo'ylab 4.2-rasmda 
ko'rsalilgandek ta ’sir etadi. Ajratilgan shaklni diqqat bilan kuzatar ekanmiz, tik 
yo'nalgan 
vaurinm a г zo'riqishlar ta’sirida ekanligini anglaymiz.
2
4.1 -rasm B osim ni z am in b o ’ylab
tarq alish i: 
l-poydevor; 2-shanli ravishda teng 
sharlardan luzilgan zamin; 3-gurunt b o ’ylab 
tik yo’nalish bosimi.
44

---

Zo'riqishning 
tik 
yo'nalgan tashkil etuvchilari 
va 
&y
ajratilgan jismni har tomondan 
siqishi natijasida uning orasidagi gruntni zichlashtirib, 
inshootni esa cho'kishga olib keladi.
Gruntlar zichlashuvi, o 'z navbatida, zarralaming 
bir-biriga jipslashtirib, ular orasidagi ishqalanish va 
bog’lanish kuchini ortishi bilan bog’liq.
Zo'riqishning urinma
TL, = T,;
tashkil
4 .2 -ra sm . Q n u q ta atro fid a 
a jra tilg a n kub
etuvchilari ajratilgan shaklning muvozanat holatini 
buzishga harakat qiladi. Agar urinma yo'nalishda 
yuqori qiymalli zo'riqishlar hosil bo'lsa, unda 
poydevor tagidagi 
gruntlami 
sitib chiqarishdek 
noxush holat yuzaga kelishi mumkin. Bu esa inshoot zamini turg'unligini butunlay 
buzilishiga olib keladi. Demak, inshoot zaminining mustahkamligi va turg'unligini 
buzilishi unda vujudga keluvchi zo’riqishlaming urinma tashkil etuvchilari ta ’sirida 
yuz berishini etirof etmoq kerak.
Poydevor tovoniga ta'sir etuvchi kuch
Z am inning 
deform atsiya 
bosqichlari. Poydevordan zaminga turli 
miqdordagi yuk uzatilishi mumkin. Shu bilan birga zaminning yuk ko'tarish 
qobiliyatini kamayishi, o’z navbatida, poydevor tag yuzasini kengaytirish, qoziqli, 
yoki chuqur joylashuvchi poydevorlar qo'llash kabi tadbirlardan foydalanishni 
taqazo etadi. Mazkur tadbirlar hamma vaqt qurilish muddalini uzayishi va inshoot 
tannarxining ortishi bilan bog'liq. Shuning uchun ham sayoz 
poydevorlardan 
kengroq foydalanish maqsadida grunt hossalarini va inshoot og'irligi ta’siridan 
zaminda yuzaga keluvchi zo'riqishlami batafsil o'rganish maqsadga muvofiqdir.
Diqqatni 4.3- rasmda tasvirlangan chizmaga qaratamiz. Tashqi yuk grunt 
qa’rida murakkab zo'riqish jarayonini vujudga keltiradi. Zo'riqishning tik yo'nalgan
tashkil etuvchisi (CTZ ) ta’sirida gruntda zichlashuv holati namoyon bo'lib, zarralar
4 5

---

o'zaro siljiy boshlaydi (I bosqich). M a’lum vaqt davomida yuz beruvchi ushbu holat 
hamma vaqt so'nuvchan bo'ladi. Agar yukni 
p
2
ra oshirsak, oldingi yuk ta ’sirida 
zichlangan gruntning yangi zichlashuvi oldingiga nisbatan kamayishi kuzatiladi.
Mazkur holatni chuqurroq tahlil etilsa, gruntning zichlashuv jarayoniga asosan
zo'riqishning tik yo'nalgan tashkil eguvchisi ( z )ning ta’siri katta ekanligini sezish 
qiyin emas. Shu bilan birga urinma tashkil etuvchisi ( r ) ning ta’siri ushbu jarayonda 
sezilmas miqdorda kam bo'ladi (4.4-pasm,a).
Yuqorida izohlangan 
p i
va 
p
2
yuklar ta’siridan gruntda yuz beruvchi 
deformatsiyalar zamin holatining I bosqichiga mos keladi. 
Bu bosqich 
z a m i n
m u s t a h k a m l i g i v a t и r g ‘ и n I i g i t a ' m i n l a n g a n
sharoitdagi 
gruntning ishlash jarayoni deb yuritiladi.
T a’sir etuvchi yukning 
p
miqdorga ortishi (4.3-pasm) inshoot cho'kishini
yanada 
o'sib boiishiga olib keladi. Bu jarayonda grunt zichlashuvi bilan birga 
poydevor ostidagi sathlarda kichik miqdordagi siljish maydonchalari yuzaga kelishi 
kuzatiladi.
П ЬяфсЬ
1Щ Ц.