М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

p
- gruntning zichligi;


gruntnnng ichki ishqalanish burchagi; 
m -
nazariy hisoblashdagi aniqlik koeffitsiyenti;
131

---

с - zarralar orasidagi b og‘lanish kuchi.
9.1 
ifodadan foydalanishning asosiy m aqsadi zam inga uzatiluvchi yukning 
m iqdori 
uning yuk k o 'tarish qobiliyatiga teng yoki undan kichik bo'lishini 
ta ’m inlashdan iborat.
9.3. P o y d e v o r c h u q u rlig in i belgilash
Poydevor chuqurligi quyidagilarga am al qilgan holda tanlanadi:
- qurilish olib borilayotgan tegradagi y er qatlam ining m uzlashi;
qurilish 
m aydonining 
geologik 
va 
gidrogeologik 
shart-sharoitlari 
(gruntlam ing turlari, ularning fizik-m exanik hossalari, sizot suvlarining sathi va 
inshoot barpo etilayotgan va undan so ’nggi davrlarda ularda yuz beruvchi 
o'zg arish lar va hokazolar);
- inshoot zam iniga yuqoridan ta ’sir etuvchi yukning turi va miqdori;
- bino va inshootning vazifasi, qurilm a turlari, ularga qo'yiladigan talablar, 
yerto 'la chuqurligi, y er osti inshootlari, ham da turli uskuna va dastgohlar 
poydevorlarining m avjudligi; - loyihalashtirilayotgan inshootga yaqin turgan bino va 
inshootlar poydevorlarining chuqurligi va hokazo.
Y uqorida zikr etilgan om illar poydevor loyihalash jarayonida yuzaga kelishi 
m um kin b o ’lgan barcha q o 'sh im ch a holatlar (m asalan, poydevom ing grunt yoki 
sanoat chiqindi suvlari t a ’sirida zararlanishi, yoki poydevor uchun tanlangan ashyo 
turning o ’zgarishi va hokazo) bilan birgalikda olib borilishi lozim.
Y uqorida keltirilgan om illam ing b a ’zilari ustida batafsilroq to'xtalib o'tam iz.
G r u n t q a tla m in in g m uzlashi. Y er ustki qatlam ining qish davrida m uzlashi 
m a ’lum geologik va gidrogeologik sharoitlarda (ushbu sharoitlar gruntni hajm iy 
kengayishiga sabab b o ’lganda) poydevor chuqurligini tanlashda hisobga olinadi.
M uzlaganda gruntning hajm iy kengayishi nafaqat g ’ovaklardagi suvning 
m uzlashi, balki m uzlash jarayonida suv xajm ining ko'payishi oqibatida yuzaga 
kelishi m um kin.
G runt qatlam ining chuqur sathlaridan nam likning m uzlash chegarasi tom on 
surilish tezligi sizot suvlari bilan m uzlash chegarasi orasidagi m asofa kam ayishi 
bilan ortib boradi.
Shuni aylib o 'tish lozim ki, m uzlaganda hajm iy kengayish xususiyati barcha 
gruntlarga hos emas. Y irik shakldagi siniq, m ayda toshli, ham da yirik va o 'rta
yiriklikdagi qum lar m uzlaganda kengaym aydi, chunki ulam ing g ’ovaklarida faqat 
erkin suv m avjud b o ’lib uning m uzlashi 
gruntning um um iy xajm iga ta ’sir 
ko'rsatm aydi. Buning aksicha, m ayda zarrali qum lar, changsim on va, ayniqsa, loyli 
gruntlar (qum li loy, loyli qum va loy) m uzlaganda xajm iy kengayish xususiyatiga 
ega. M azkur gruntlam i ushbu holatga olib keluvchi asosiy sabab ulardagi zarralar 
sirtida yopishqoq xususiyatli suv qobiqlarining m avjudligidir. U shbu qobiqlardagi 
b o g ’langan nam likning kapilyar k o 'tarish qobiliyatiga ega b o 'lish i m uzlaganda 
xajm iy kengayishga olib keladi.
M uzlagan gruntning xajm iy kengayish 
holati yuqorida aytilgandan tashqari 
undagi suvning m uzlash tezligiga va zam inga uzatiluvchi yukning m iqdoriga ham
132

---

bogMiq.
Bino va inshootlardan foyalanish tajribasi shuni k o 'rsatadiki, sovuqdan m uzlab, 
issiqdan erish jarayonidagi xajm iy o 'zg arish holati gruntni 
b o ‘shashtirib, katta 
m iqdorda deform atsiyalanishga moyil qilib q o 'y ad i. X ajm iy kengaytirish kuchi bu 
vaqtda shunday kata qiym atga ega boMadiki, ayrim hollarda poydevom i butunlay 
k o 'ta rib yuborishi m um kin. O 'z -o 'z id a n maMumki, issiqlik ta ’siridan m uz eriganda 
poydevor c h o 'k ad i va inshoot bundan sezilarli zarar k o 'rish i mumkin.
Dem ak, poydevor chuqurligini tanlashda y er ustki qatlam ini m uzlashini hisobga 
olish inshoot tu rg ’unligini ta ’m inlashga qaratilgan tadbirlardan biri ekan. G runtning 
m uzlash qatlam ini hisobga olish uchun loyihalash tajribasida