|
1. Optikalıq baylanıs liniyalarınıń dúzilisi hám tiykarǵı elementleri
1.1. Talshıqlı optikalıq baylanıs, abzallıqları hám kemshilikleri
Baylanıs liniyaları (informaciya uzatıw ) uzatıwshıdan qabıl etiwshige hár qıylı xabarlardı (telefon, telegraf, maǵlıwmatlar hám basqalar ) uzatıw ushın moʿlsherlengen.
Baylanıs liniyalarıda informaciyanı uzatıwda oʿtkizgishli hám sımsız baylanıs usıllardan paydalanıladı. Sımsız baylanıs liniyalarıda informaciyanı uzatıw ortalıǵı ashıq ortalıq esaplanadı (atmosfera, keńlik). Ótkizgishli baylanıs liniyalarıda tiykarlanıp optikalıq talshıq hám mıs sım esaplanadı.
Ótkizgishli baylanıs liniyalarına (ÓBL) ga bolgan mútajlik tómendegi sebeplerge koʿre júzege keledi:
Birinshiden, kanallar sanına hám ótkiziwsheńligine bolǵan mútajliktiń turaqlı ósiwi.
Ekinshiden, informaciya uzatıw tezligine bolǵan talaptıń artıp barıwı.
1. 1-súwret. Optikalıq baylanıstıń rawajlanıw evolyuciyasi
Ótkizgishli baylanısqa ótiw analog baylanıs tarmaǵınıń texnikalıq quralların rekonstrukciya qılıw ushın kapital qárejetlerdi asırıw zárúrshiligi menen baylanıslı edi, bıraq, bul da kanal sıyımlıǵın sezilerli dárejede asırıw imkaniyatın beredi.
Keyingi basqısh elektr baylanıs kabellerden optikalıq talshıqlı kabellerge ótiw edi. Optikalıq talshıqlı kabellerdiń ótkiziwsheńlik qábileti derlik sheksiz bolıp tabıladı, bul on mıńǵa shekem baylanıs kanalların, keń polosalı kanallardı hám basqalardı shólkemlestiriw imkaniyatın beredi.
Insaniyat rawajlanıwında baylanıs, atap aytqanda, optikalıq baylanıs (OB) dıń roli úlken bolǵan, buǵan sebep jaqtılıq nurınıń tarqalıw tezliginiń júdá joqarılıǵı (3 108 m/s), tuwrı sızıqlı tarqalıwı hám basqa qásiyetleri bolıp tabıladı. Pán-texnika, kvant fizikasi, optoelektronika boyınsha erisilgen tabıslar, optikalıq kvant generator (lazer) lardıń jaratılıwı menen optikalıq baylanıs rawajlanıwınıń zamanagóy dáwiri baslandı.
Sol tárızde optikalıq baylanıs sistemaları dáwiri hám oǵan uyqas halda telekommunikatsiya, optoelektronika hám kompyuter texnologiyaları dáwiri baslandı.
1977-jılı Tashkent elektrotexnika baylanıs institutı qasında «Talshıqlı cifrlı optikalıq baylanıs ilimiy izertlew laboratoriyası dúzildi. Bul laboratoriya xızmetkerleri bul sabaqlıq avtorlarınan biri professor Rixsi Isayev basshılıǵında 1984-jılı Oraylıq Aziyada birinshi bolıp, Tashkent qala telefon tarmaǵınıń 234- hám 241-avtomatik baylanıs stansiyaları (XATS larin baylaw 4 km uzınlıqlı kóp quramlı optikalıq talshıqlı 30 kanallı cifrlı uzatıw sistemasın, 1988-jılı bolsa Zángiota rayonı oraylıq baylanıs baylanıstırmasi (ATS) ini Bas kommutatsiya orayındaǵı (ATS) menen baylanıstıratuǵın 120 kanallı 16 km uzınlıqtaǵı optikalıq talshıqlı uzatıw sistemasın jumısqa túsiriwge eristi.
Házirgi kúnde tekǵana sóniw bahaları, bálki tolqın uzınlıǵı boyınsha tıǵızlastırılǵan sistemalarda qollanılatuǵın, dispersiya ma`nisi minimal bolǵan bir quramlı optikalıq talshıqlar da jaratıldı. Bul túrdegi optik talshıq nolinshi xromatik dispersiyanı 1,55 km tarawǵa qózǵaw járdeminde payda etildi. Bunday talshıqlar «Korning» (AQSH) Fudjikura (Yaponiya ) sıyaqlı kóplegen shet el kompanıyalar tárepinen islep shıǵarılıp atır.
Ózbekstan respublikasında da telekommunikatsiya tarmaqların rawajlandırıw boyınsha kóp jumıslar ámelge asırıldı. Bul maqsette 1995-jıl 1-avgustda ministrler Mákemesi tárepinen qabıl etilgen «2010-jılǵa shekem múddette Ózbekstan Respublikası telekommunikatsiya tarmaqların rawajlandırıw hám rekonstrukciya qılıw Milliy programması» qabıllandı. Bul programmaǵa muwapıq 1995-1997-jıllarda TOO (Trans-Aziya -Ovropa) magistralınıń jáhán standartlarına uyqas keliwshi cifrlı transport tarmaǵınıń Milliy segmentin qurıw baslandı hám uzınlıǵı 998 km den artıq magistral talshıqlı optikalıq baylanıs (TOA) liniyası paydalanıwǵa tapsırildı. TOA Milliy segmentinde «Simens» (Germaniya ) firmasınıń talshıqlı optikalıq kabellerinen paydalanıldı.
1995-2000-jıllarda OECF (Yaponiya ) joybarı sheńberinde 1080 km uzınlıqta aymaqlıq TOA liniyası qurıldı hám paydalanıwǵa tapsırildı.
1996-1997-jıllarda Tashkent qalasında «Simens» talshıqlı optikalıq kabellerin qollap, barlıq elektron ATS larni, sonıń menen birge, túyinli analog ATS lardı birlestiriwshi úlken transport sheńberi qurıldı.
2001-jılda ED SF (Kareya ) joybarı tiykarında Ándijan hám Ferǵana wálayatlarınıń aymaqlıq telekommunikatsıya tarmaqların qayta remontlaw ámelge asırıldı. Joybar nátiyjesinde ulıwma uzınlıǵı 354 km bolǵan aymaqlıq TOA liniyası qurıldı.
Házirde sırtqı ekonomikalıq birlik Yaponiya banki krediti esabına Ferǵana oypatlıǵınıń úsh wálayatınıń sheńberlı tarmaqları qurıldı, Qashqadárya, Sırdárya wálayatlarında sheńberlı aymaqlıq telekommunikatsıya tarmaqları qurıldı. Buxara — Nókis uchastkasında TOA liniyasınıń Buxara — Sortoi — Zarafshan — Uchquduq — Nókis TOA liniyası arqalı rezervlew jumısları ámelge asırıldı. Bul joybar sheńberinde 2000 km magistral hám 700 km aymaqlıq TOA liniyaları ótkerildi. Bul joybar óz-ózin tiklewshi sheńberlı dúzılıw hám cifrlı uzatıw sistema larini qollaw tiykarında kanal hám de traktlardıń rezervin táminledi, nátiyjede baylanıs tarmaqlarınıń isenimliligi jáne de asdı.
Búgingi kúnde «Ózbektelekom» AK tárepinen pútkil Ózbekstan boylap, optikalıq talshıqlı baylanıs tarmaǵın jáne de keńeytiw boyınsha keń kólemli joybarlar ámelge asırılıp atır. Mısalı, búgingi kúnde jatqızılǵan optikalıq talshıqlı baylanıs liniyalarınıń ulıwma uzınlıǵı 72, 1 mıń. km di quraydı. Bir ǵana 2020 jılda 37 mıń. km optikalıq talshıqlı baylanıs liniyaları jatqarildı.
2021 jılda taǵı 50 mıń km qurıw hám optikalıq talshıqlı baylanıs liniyasınıń ulıwma uzınlıǵın 122 mıń. km ga jetkiziw joybarlastırılǵan. Búgingi kunge shekem 21, 5 mıń. km. den artıq optikalıq talshıqlı baylanıs liniyaları qurılǵanlıǵın bólek atap ótiw kerek.
Transport tarmaǵınıń ótkizgishligi wálayat oraylarına shekem 600 Gbit/s.ge shekem hám rayon oraylarına shekem 60 Gbit/s.ge shekem, magistral transport tarmaǵınıń ulıwma quwatı 23 Tbit/s.ga jetkizildi. Optikalıq signaldı uzatıw ortalıǵı retinde tashkil etilgen passiv elementlerden (talshıqlı optikalıq baylanıs kabeli, optikalıq muftı, optikalıq jalǵawshılar ) shólkemlesken baylanıs liniyası shınjırına talshıqlı optikalıq baylanıs liniyası deymiz [ITU-T G 659] (1.2-súwret).
1. 2-súwret. Talshıqlı optikalıq baylanıs liniyası dúzilisi:
L- liniyaniń ulıwma uzınlıǵı ; lc- optikalıq talshıqlı kabeldiń qurılıs uzınlıǵı
Optikalıq talshıqlı baylanıs liniyasınıń tiykarǵı elementleri: optikalıq kabel, optikalıq muftı, optikalıq jalǵawshı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
